Amis.Pangach

Ngangan no ’Amis a Finacadan

“’Amis”, o sa’amisan saanay ko tatodong no nini a sowal, ano sa no holamen i, 阿美斯 hanen ko pitilid, o tatapangan a pangangan toni i, notiya ho i saka safaw pito a sici (世紀) tini i Olanta(荷蘭) a mihecahecaan, ira ko pitahidang no kakeridan no sofitay no Olanta to kakita'an no Yincuminco itini niyaro' no Puyumaan a mikayki, o matahidangay a kakita'an no Yincuminco i, o italiyokay no Puyuma a kasasiromaroma a finacadan, ira ko Iwatan, Paywan, ono 'Amis i,o lilis no niyar i sawali, o sa'etipay tahiraay i Kohkoh. Ona kayki i, o sapipatirengaw i sawaliyan to kaitilian np sofitay no Olanta,patokered ha a misanga’ to sapirikec to niyaro’ a tatapangan. Tahira sa ko 'Amis a tamdaw i kasaopoan i o naniamisay kami han nangra a pangangan ko niyah a tireng, mitengil to ko Puyuma(卑南族) a tamdaw i, o 'Amis han to a mitahidang. o 'AMIS a finacadan ano pangangan to niyah a tireng i, o pasitiraan ko pangangan, patinako han, o itiraay i lilis no riyar a finawlan ano pangangan to niyah a tireng i, o Sawli kako sanay, o i ka'etipay no lotok i o Sa'etip kako sanay. Yo tahira i niyaro' no Puyuma ko 'Amis a finacadan nani'amisay kami han nangra ko pitiliday to ngangan itira i pikaykian, o maro'ay i kaamis no Puyuma a finacadan(北方的民族) , sanoyanan sato a maalangangan to sapitahidan, kalo ngangan han to no 'Amis a finacadan konini taha nini.

Yo miliyas toko Olanta, o Cinping(淸朝) to ko tayniay mikowan to Yincumin a kasasiromaroma a finacadan i Taywan,do'edo sa i, o Dipong to ko tayniay a mikowan to Yincumin,'aloman ko mikakinkiway tono tamtamdaw（人類） a demak , miala tono Kaping ho a pangangan a misilsil a pangangan, o ’Amis hananay to a miketon ko ngangan.

Pangcah (蕃人) hananay a pangangan

Yo itira ho i sa'etip no satimolan, i Taynan ko mi'ecoan no Cinping(清朝) i Taywan mikowan, o polong no sawalinan no Sifo'ay-Lotok(中央山脈) cowa kono niyam a pala korira, cowa ho ka tahira ko sakowan no honti no Cinping saan ko pilekal no sifo no Cinping, orasaka, o maro'ay itira a sano 'a'adopen a tamdaw(蕃人) cowa kono niyam a tamdaw sanay. Nikawrira,tahira to i 1811miheca patireng to Kavalan Sakowan(噶瑪蘭廳) itini i aniniay a YilanSyien(宜蘭縣) satapang a mikowan to itiraay a matiyaay 'a'adopen a tamdaw(蕃人), o niyaro i, o Pangsya(蕃社) hananay ngara a pangangan, o maro'ay itira a tamdaw i, o Fana(蕃人) hananay a mitahidang. Ira to ko Dipong a tayni i, toor hananay to a miala kora nipanganganan no Cinping.Nikawrira, sano Dipongay to ko pitahidang, o niyaro' i, o蕃社(バンシャ) hananay a mipangangan, o tamdaw no niyaro' i o 蕃人 (バンジン) hananay ko pangangan.O pitahidang to kapolongan a Yincumin ko nini, o teked to a mitahidang to 'Amis i, o アミ族 hananay a mitahidang. To ikor to i, o miriniay a ngiha' ko maalaay no ka'ami'amis a 'Amis a tamdaw o 蕃人 (バンジン) a ngiha' ko maalay ta Pangcah(パンツァハ) ko pitahidan tono niyah a tireng, matiya o バンジン kami hato sananay.

Yo itira ho i sa'etip no satimolan, i Taynan ko mi'ecoan no Cinping(清朝) i Taywan mikowan, o polong no sawalin no Sifo'ay Lotok(中央山脈) cowa kono miyam a pala korira, cowa ho ka tahira ko sakowan no honti no Cinping saan ko pilekal no sifo no Cinping, orasaka, o maro'ay itira a sano 'a'adopen a tamdaw(蕃人) cowa kono niyam a tamdaw sanay. Nikawrira,tahira to i 1811miheca patireng to Kavalan Sakowan(噶瑪蘭廳) itini i aniniay a YilanSyien(宜蘭縣) satapang a mikowan to itiraay a matiyaay 'a'adopen a tamdaw(蕃人), o niyaro i, o Pangsya(蕃社) hananay ngara a pangangan, o maro'ay itira a tamdaw i, o Fana(蕃人) hananay a mitahidang. Ira to ko Dipong a tayni i, toor hananay to a miala kora nipanganganan.

Nikawrira, sano Dipongay to ko pitahidang, o niyaro' i, o蕃社(バンシャ,  Pangsya)[1] hananay a mipangangan, o tamdaw no niyaro' i o 蕃人 (バンジンPangcin)[2] hananay ko pangangan.O pitahidang to kapolongan a Yincumin ko nini, o teked to a mitahidang to 'Amis i, o アミス族 hananay a mitahidang, ano ca oアミ族[3] hananay. To ikor to i, o miriniay a ngiha' ko maalaay no ka'ami'amis a 'Amis a tamdaw o Pangcah (パンツァハ) , matiya o バンジン(蕃人) kami hato sananay.

Orasaka, itini i nipasadakan i citing no Dipong, nengnengen koアミ hananay a tilid i,o パンツァハ(蕃人)[4] sanay ko imi nona tilid, kilim to koパンツァハi, o 蕃人[5] sanay ko imi.

Adihay ho i romaroma a nitilidan a matiri’ ko Pangcah(パンツァハ，蕃人) sanay a sowal. Itini i polong a kasaniyaroaro’ no ‘Amis iikoray to a malalamlam tono roma a finacadan ko pasawali,iikor no Kalinko ko pasawali a masiwar no roma a punka, orasaka, adihayay ho ko ma’osaway a no to’asan a sowal, oninian ko o ‘Amis kami sanay ko pitahidang to niyah a tireng i Posong ato lilis no riyar a pasawali, itini sato i ka’ami’amis no Kalinko nalikay a micomod ko Payrang ato Dipong, orasaka, nalikay a mirecep ko pinangan no Payrang ato Dipong, itira to a masiwar ko pinangan no ‘orip nangra, cato ka pakapo’elac a mafana’ to nani cowaay kongangan to Pangcah hananay a tahanini, nanam sanay to pangangan to niyah to a tireng to Pangcah(パンツァハ，蕃人) sanay, caay to ka adadaen to matiniyay misereray a pangangan. itini i ka'ami'amis a niyaro' o malitengay o lofang hananay mitahidang, o lofang sa i, o 老蕃(lofang) konini a sowwal.

Tamdaw no ’Amis

’Amis hananay i tini i Taywan, sa’alomanay i tini i Yincomin a finawlan, napakayra i 2020–miheca misa’osi, malawit to tosa polo’ a ’ofad; sa’alomanay a nika sa’opo, i tini i Kalingko, Tayto a kanakaransa, i tini i masaaro’aro’ay a enar i riyariyaran enar iratoay, cayto ka papi:na pakayni i Manso. Sakasaan dadahal kina nisakanatan, masomad ko sowal o losid ato kakawaw, cayto kalecad, masomowad to konisimsim, caay to Pitodong tono tao, tangsa nika tayni no Ripon. O Ripon ci Torii Ryūzō, 1897–miheca to Taywan, nakamayan noheny to ma’ma’an, o Tarawadaw-'alo (秀姑巒溪) ko terong no Pangcah, nika latosahan ko Pangcah. Soelinay o wayway no Pangcah, o niwinaay-faco ko siyakay(母系社會) hananay. Babahi (fafahi) hananay, i loma’, babainay hananay mikadabo’, o alalbo no loma’ a terong o babahy. O babahy hananay nika saayawy a nika boladan i, kabana’anto ko nika masakapahayto kiso saan, babainayan hato i, ano kasingisngisanto i, matoasayto kiso saan, han ko nika somowal tiniyan a demak. Irato ko nikaselasela no babainaysa, o ’Amis a nika dadodod i, tolosa, cacaysa Pangcahsa kakitiliansa, cayka dapoda:posa ato tawo, 1970–miheca no Taywan caykakapah ko kidaysa, ’aloman koya Pangcah a milaliway tiniyay i kakitiliay no ’orip, misapatas toni simsim. Tadaniyaro’ a Pangcah i, ira ko taraniyaro’ hananay maoripsa. Alomna ko citangalay a Pangcahsa, matiya ci Mahengheng（馬亨亨）, ci Maysang Kalimud（楊傳廣）, micomin ko Taywan ira ko malahakasiay terong no mitasa, siboissay a malahitaisa, ila ko kilemelay a mimalisa.

U suwal nu i ’amisay a Pangcah

Laleko no ’Amis

U Pangcah hanay a niyaru’, u masaniyaru’ay i Taywan, paniyaru’sa i Kalingku atu Pusung tangasa i wali mitepar tu riyariyaran, ira hen ku usawl i Mutan nu Pintung atu Mancu a paniyaru’, tangasa i 2016 a miheca tu sepatay a bulad, u bulung nu tamdaw i 204,189 ku nika’aluman. U sa’alumanay ku tamdaw nu Pangcah a finacadan i Taywan a payniyaru’an. U nipangangan tu “Pangcah” hanay miseng tu suwal nu Hulam “pangca”(番人) patatudung sa a pabana’, ira ku “tamdaw” atu ”payniyaru’” sanay a nipabana’. Ira u ’Amis sanay a nipingangan i, u Palangaw atu Paliwan ku miangangay, pasuwal sa namaka ’amis a miliyas tangasa i satimulan a mikihatiya tu i timulay a Iwatan a nipingangan kiyari, sisa ira ku ’amis sanay a nipasubana’.

Sapacefad a tilid

[1] 安倍明義編，《蕃語研究》，昭和12年(1937)， 蕃語研究會，臺北。263頁。

[2] 安倍明義編，《蕃語研究》，昭和12年(1937)，蕃語研究會，臺北。264頁。

[3] 安倍明義編，《蕃語研究》，昭和12年(1937)，蕃語研究會，臺北。265頁。

[4] 小川尚義編，《アミ語集》，昭和8 年(1933)，臺灣總督府，花蓮港廳。13頁。

[5] 小川尚義編，《アミ語集》，昭和8 年(1933)，臺灣總督府，花蓮港廳。301頁。

Talihafan

• 吳惠芳. (2011). Wikipedia 維基百科 族語詞條試寫─原住民族語詞條 2011作品集. 教育部.
• 中文維基百科 https://zh.wikipedia.org/wiki/阿美族
• 李景崇，1998，《阿美族歷史》，臺北：師大書苑。
• 黄宣衞，2008，《阿美族》，臺北：三民。
• 達西烏拉彎‧畢馬，2001，《臺灣的原住民 : 阿美族》，臺北：臺原。