Dominica

O hata no kitakit

Tominika Kapolonga Kitakit(Kuwaoing a sowal:多米尼加共和国; Sipanya a sowal:República Dominicana).

kaitiraan no Tominika

O kalopitahidang o Tominika hananay, itiraay ko Karipi Riyar a kanatalan kitakit, malapecihay to Sipanya Kanatal ato Hayti kitakit. O kakahad no sera ira ko 48.670km², o tatapangan a tokay o Sie Tominko, ono sifoan a sowal i,o Sipanya a sowal, o payso i,o Tominika Piso. Ano do’edo’en ko nisa’osi no Sepay no Amirika, o li’etan no kalotamdaw to cecay a miheca ira ko 9700 a Payso no Amirika. O aniniay a congtong ci Lois Apinatir(Kuwaping a sowal:路易士·羅道爾夫·阿比納迪爾·柯洛納; Sipanya a sowal: Luis Rodolfo Abinader Corona) . O na kanatal o kamaro’an no Tayno Finacadan ato roma Arawa Finacadan(Kuwaping a sowal: 阿拉瓦克人; Ikiris a sowal:Arawak）,i 1492 miheca macakat ci Kolompo pangangan han nira to Sipanya Kanatal, sanoyanan makowan no Sipanya to 300 so’ot a mihecaan, i 1795 ato 1801 miheca o Fransu ko mikowanany orasaka, o sakakaay a finacadan itini o teloc no ciramramay to ‘ilang no Sipanya a yincumin. 1821 miheca saka11 folad saka 30 romia’ad,miliyas ko Tominika to pikowan no Sipanya misiiked patirenga to niyak a kitakit,nikawrira, 9 a lipay mapateko no iska’etipay nikowanan no Fransu a Hayti kitakit. Ona tosaay a kitakit tata’ang tato ko kasasiroma no ‘orip, cowa ko mamalacecay, onini ko sapiliyas no Tominika i 1844 miheca to Hayti, milekal to pisiiked,ona romi’ad o malapiharatengan to pipatireng to kitakit a romi’ad. 1865 miheca malowid no Tominika ko Sipanya malaheci sato ko so’elinay a misiikeday kitakit.

Rikisi(歷史)

Yincumin a mihecahecaan(原住時期)

O itinitiniay a maro’ a tamdaw ’i, o cecay a ngasaw no Alawako a Tayno Finacadan ato roma a maro’ay I KaropiRiyar a tamdaw. O pipangangan nangra to ni’aroan a pala o Kiskeya anoca Quisqueya, o imi nonini ‘i, o “wina no pala” sanay,sa mapasadak i radiw no kitakit.

o fafahiyan no Aeowak a tamdaw

Itiya ho o ‘orip no Tayno tamdaw o maomahay, mifotingay ato mikipalapalaay miala to kakaenen. I 1492 miheca o takalay a sa’osi to tamdaw no Tayno Finacadan, ira ko 10 ‘ofad latek 200 ‘ofad ko tamdaw. Itiya ho iraay ko lalima a sakowan no kakita’an, rayray han: Marién、Maguá、Maguana、Jaragua、Higüey. Ila’eno nonini a sokowan no kakita’an ira ho ko mamangay a kakita’an a sakowan,oya faco no kitakit o mipafeliay to dafong i kakita’an,ona nipafelian a dafong ira ko nipaloma’an a losay.

Nikowan ko Fransu(西班牙統治1492-1795)

O nihakelongan ni Kolompo a mikalic i tamina a tamdaw cisafaw ko 90 tamdaw, macakat i sa’amisan no Sipanya Kanatal,oya sa maro’ay itini a Tayno tamdaw pakanengneng tona kohecalay tamdaw, palakawas han nangra a mih amham a misalafang. Nawhani, matatifacay tato ko kasasiroma no ‘orip,faheka ko itiniay a yincumin to ca’edong nona Yoropa a tamdaw,pangangan to “guamikena” o nipahepoan sanay ko imi nona sowal. Oya kakita’an no Marién ci Kuwakanakalikos(Guacanagarix) wata ko pataheka a mihamham tona Yoropa a tamdaw, pafelien ho to dafong,onini ko ka’enep no Sipanya a tamdaw, kaloparanaan han to nangra itini ta nani itini to matenak ko picowat to i KaropiRiyar ato Amirika Karopaw.

Na macakat ci Korompo ato nihakerongan ningra atamdaw tona kanatal, palakolien nangra ko yincumin, ano ira ko caay ka pitengil to sowal no Sipanya,makal’ang a patayen, ira ko milaliway tayra i Kupa. Tayno a Finacadan awaay ko saptaker to nihakelongan no Sipanya a lifong,misapades ho ko Sipanya a tamdaw, yo pikowanan no Sipanya to 30 mihecaan, o tandaw no Tayno nani 40 ‘ofad lahedaw sa 3000 aca ko ma’osaway. Anini sato awa awa to ko mitilidan pakayni to Tayno Finacadan, mahadefekay to a malahedaw.

O ma’osaway edeng no nikonisan no Tayno tamdaw i dihidihian. Orasaka awa to ko mamaomah, itira to a mipacomod to Afrika a tamdaw palakoli, I 1568 miheca a sa’osi o nopacomodan a tamdaw nani Afrika iraay to ko 2 ‘ofad, tayra to 19sici, iraay to ko 50 ‘ofad ko malakoliay a kohetingay tamdaw.

Frasu a pikowan(法國統治1795-1801)

Yo ma’eco tono Sipanya ko Sipanya Kanatal Malomicowatan a Sakowan, palowid heca a mitekop to Acitiko Hontian Kitakit ato Inka Hontian Kitakit ko Sipanya, pasitira to Amirika Karopaw ko pisakakahad a micowat to pala, ca sato kalingwaen ko Sipanya Kanatal.

Itira to ko Fransu a papiforaw a tayni ko maomahay ato mipatiyamay, i 1677 miheca latek ira to ko 4000 ko tamdaw no Fransu itini. I 1697 miheca matatilid ko Fransu ato Sipanya to kakaketonan, mihay ko Sipanya to pikowan no Fransu tona pala.

Misiiked(獨立1844)

Oya itiraay i TatapanganTokay(syoto:Sietominko)ko sofoc ci Foan Papolo Towato misafaloco’ to sapisiikedaw no Sietominko, i 1838 miheca patireng to Malacecayay ko Tatoloay(La Trinitaria; 三位一體會) hananay a Rekad, ona Malacecayay ko Tatoloay sanay ‘i, malotahapinangan a sowal no Tominika kitakit tora「Wama I kakarayan」(上帝),「kasofocan niyaro’」(故鄉),「paifaloco’ay a ‘orip」(自由).

O kimpo no Tominika nipasasotiri’an tono Amirika a kimpo a misanga’, i 1844 miheca saka 11 folad saka 6 folad malaheci ta milekal to pisatapang nona kimpo.

Yo misiiked to ko Tominika, colacila mafolaw no fiyaw a kitakit Hayti, o malacongtongay ci Pico Sangtana mikitira i Sipanya nga’ caka fodfod no Hayti saan, yo malacongtong ci Payce pasitira a Fransu mikicocom, toikor matateko ato Amirika saan, caka hayen no finawlan, caka laheci ko nisafaloco’an ningra.

Mitaker mi’eco ko Amirika(美國的干預和佔領)

Salawacan no riyar

O congtong no Amirika ci Siawto Rosofo calemcem to sapitekeraw no Yoropa to demak no Amirika, hatiyatiyaay ‘i, o sapipa’adingaw to tala’ayaway ko pisanga’ to Panama Cilis, nilekal ci Rosofo congtong to MonroSiyuki (門羅主義; Ikiris a sowal:Monroe Doctrine), milalang to Yoropa matokitok a micowat to pala itini i Amirika Karopaw, ano ira heca ko micomoday a Yoropa, misa’icel ko Amirika a mifelih amilaplap.

Palapalaan(地理)

Itiraay i KaropiRiyar a Sipanya Kanatal ko kamaro’an no Tominika Kapolongan Kitakit,makilatolo no sepat nona kanatal, o dadahal i,48,670km², ikaka no Taywan to 1.33 km²(Taywa 3,3000 km²). Naniwali tara’etip latek ira ko 390 km², nanitimol tara’amis ira ko 265 km². Isaka’etip malafiyaway ato Hayti kitakit, o kalala’ed nona tosa a kitakit ira ko 360kilo, isakawali malala’ed ato Potoriko to Momna Riyaran a Ta'eman, isakamis o Tasiyang Riyar.

O tamdaw ato dadahal no sera no Tominika mido’edo’ay to Kupa.ora kamaro’an a Sipanya Kanatal tosaay ko kitakit o Tominika ato Hayti ko maro’ay.

Kanatal ato tafotafokan a faniyot(島嶼和沙洲)

I riyar no Tominika adihay ko mamangay a kanatal ato tafotafokan a faniyot, ilaloma’ nonini ‘i, o itiraay I kawali no sakatimol, o cinganganay a pihololan a Sawna kanatal(Kuwaping a sowal:紹納島; Sipanya a sowal: Isla Saona) ato i kawaliay no saka’etip Piata kanatal(Kuwaping a sowal:貝阿塔島; Sipanya a sowal: Isla Beata).

Isaka’amisan a pala nani Tatapangan Tokay o syoto 100kilo tahira i 200 kilo ira ko tolo a tafotafokan a faniyot, oninian o madado’edoay nani Pahama katakitatan, o Kerismas Tafotafokan a Faniyot, Masa’ekimay Tafotafokan a Faniyot ato Mociyoir (Mouchoir沙洲), o I’ayaway tosa a faniypot cisakowanay ko Tominika kitakit.

Tokotokosan ato dafdaf (山脈和平原)

I Tominika ira ko sepat a masado'edoay lotok,o Saka’amisay a Masado'edoay Lotok (Cordillera Septentrional); Sifo’ay a Masado'edoay Lotok (Cordillera Central); isakatimol ira ko Neiba Masado'edoay Lotok ato Bahoruco Masado'edoay Lotok.

O itiraay i ka’amis ato sifo’ay a lotok, o ci’afoay a sera, o SioKasasaowac hananay konini a pangangan. O sahetoay maomahay ko tamdaw no itiniay.

Nani tatapangan tokay a syoto Sietominko pasi’amis ko kasado'edo no kakahaday dafdaf,o Lalawacan no Karopi Riyar konini,itini adihay ko misatefosay.

’Alo(河川)

Patahtahay to ‘alo ko Tominika kitakit, ira ko sepat a rayray no ’alo, nani sasifo’an a lotolotokan a masadak o Piyako ’Alo(Yaque del Norte), o sakakaay a ’alo no Tominika konini, o hananom no SioTa’eman, masadak i kihaw no Citosan tarariyar. Nani skawali no sasifo’an a lotolotokan a masadakay o Yina ’Alo(Yaque del Sur) marakt ko i sa’etipay a hontian rengorengosa a dafdaf (Vega Real), nani tini pasiwali no saka’amisay a Samana (Samaná)kihaw. I kakitmol no Sifo’an lotolotokan ira ko Satimolan Yako ’Alo (Yaque del Sur), o hananom no Siean Ta’eman, nani tini tayra to i Karipi Riyar ko rakat no nanom.Artifonito ’Alo (320 kilo ko kakaya’) o nani Sifo’an Lotolotokan a masadak ko nanom pasi’etip.

O sakakaay a fanaw no Tominika i, o Inrikuulo Fanaw (300 km²), itiraay i ka’etip no sakatimol, i la’enoay no tongroh no riyar ko aro’ nona fanaw to 40 laya’, ma’icangay ko romi’ad itini, ona fanaw matiyaay to riyar hahecid ko nanom,isalawacan no riyar adihay ko masafaniyotay a fanaw.

Tamdaw (人口)

o fafahiya i tata'angay lisin

I 2021 miheca saka2 folad a sa’osi no tamdaw no Tominika, ira ko 19091 ofad ko tamdaw (I 2002 miheca 856 ofad ko tamdaw), o katongalan to mihecaan 1.01%, o matafesiway ko 65 ko mihecaan a tamdaw kahaop ko 5.8% no polong a tamdaw no kitakit. o nikalecad no sofoc 22.65 no cecay a patek, o nikalecad no patay 5.3 no cecay a patek, o lalen no mihecaan 24.7 miheca, o lalen no fainayan 24.6 miheca, fafahiyan 24.8 miheca. O lalen mihecaan no patay 73.39 miheca.

Mahaop ko 11% a tamdaw no Tominika o telloc no Arika, i laloma’ no nini ’i, 16% ono Sipanya a teloc, 73% o taloc no Yoropa, Amirika ato Afrika. Ira ho ko papinapina teloc no Aciya, o Kuwaping ato Dipon a teloc, 1 %aca no polong a tamdaw no Tominika. O itinitiniay aca a tamdaw o yincumin no Tominika o Tayno finacadan malahedaway to, halokirok no sifo awaay to. ono Hayti a tamdaw maforaway a tayni ira ko 150 ofad ko tamdaw, ilaloma’ nonini ‘i, 50 ofad o mitakaway a maro’ itini.

O maforaway tayra i roma a kitakit a tamdaw no Tominika latek ira ko 100 ofad, haoto cecay loma’ ira ko salawinawina i roma a kitakit, o sakakaay kamaro’an nangra itiraay i Potoriko, isakawali no Amirika, ‘aloman i Sikako ato Niwyok a tokay.

Sowal(語言)

paliwalay to sapaiyo a patiyamay

O sowal no Tominika a kitakit ono Sipangya a kasarayray sowal, nikawrira, marecep no maforaway nani Afrika a tamdaw, KaropiRiyar ato Amirika a punka, orasaka, o malasowalay to no itiniay a Sowal no Sipanya ato i Sipanyaay a sowal ira ko kasatongasod. O maforaway nani Hayti a tamdaw o Korior ko sowal, mangalefay i kasala’edan no kitakita. O itiraay i kawali no saka’amisan a Samana a pala nani 19 sici ira ko nani Amirikaay a teloc no Kohetingay tamdaw maro’ itini,o masasiromaay a sowal no Ikiris ko hasowal nangra.

Itira i pilafinan no lafang i tokay ono Ikiris ko hasasowal, nikawrira, ano tayra i niyaro’ ono Sipanya to a sowal ko hasasowal.

O maro’ay itini a Kuwaping a tamdaw, sahetoay misakuwapingay cowa ka fana’ somowal to Sipanya a sowal, ano irairaay cowa ka hakowa ko mafana’ay tamdaw.

Punka(文化)

I saka 2 folad, o sakakaay a lisin no Tominika ira ko La Vega (鬼節), o kakahemekan no tamtamdaw konini a lisin, nani saka 2 folad tahira i saka 3 folad a saka enem no pilipayan, ira ko lawla kasaniyaniyaro’.

I tata’angay a tokay ira ko Palalifetan to Koko’, i kalo sakatolo ato sakaenem no pilipayan ira ko Palalifetan to koko’ a palalifet,mihayan no rikec ko pipakiyaw itini, tata’ang ko midemakan a payso, itaihi no Palalifetan to Koko’ ira ko pili’epahan, onini ’i,mato mala no tato’asan a kalawlaan no Tominika a tamdaw.