Kanafarangaw
Saka 1 a cfang: O pa’ayaway a sowal
Yo sapikitohaw to ’orip no itiniay i Taywan a Yan-cu-min a finacadan i, maroray a mikakilim to nikaawa no tilid tono to:’as a dmek. Saka, awa ko mapalitaay ato masongira’ay a rayray no ’orip no to’as no Yan-cu-min a finacadan.
1. Yo ira ko pita^lif no tamina no Potoriko i 1543 a mihcaan i, ma’araw nangra ko nika kapah no pala no Taywang. sowalsa cangra toniniy a pala i, “Ilha Formosa”, “Wata o makapahay a pala” saan. Saka nanoya a pangangan cangra to Taywan i, o “Formosa” hanto no sa^tipay a kitakit ko pipangangan. Saka, o sa’ayaway cangra a misolap to pala no Taywan. Nikawrira caayka pikowan cangra to pala no Taywan.
O kasa finacadan itini i Taywan i, ira aca ko sasilomaloma nocaciyaw ato pinangan no ’orip a masasicidek ko nikamaro’ nangra. Iraay ko nikasasiloma no caciyaw ato kasasiloma no pinangan no ’orip, caay karcad aca ko mihcaan to pipatirengan to niyaro’ nangra to hakamaro’an a pala. Saka, awaay ko nikalaccay nangra a patireng to mikomoday a kitakit a mikowanto Taywan.
Yo taynito a mikowan ko Oranta i, sakilacen nangra ko pikowan. taliyok no Tai-ciw a kasafaniyot i, pangangan han to Ta-tu a kitakit. Itini Ping-tong tangasa i Tay-nan i, Ma-cya a kitakit han nangra. I Palidaw a kowan ira ko Ta-kwi-wen a kitakit a mapatireng.
2. 1636 a mihcaan i, o pikowan no Oranta i Ce-kan hananay a niyaro’, caayto ka ’aloman ko malonem to ’a’adopen itira. Saka,mahayda ko Payrang a tamdaw ami’adop to malonem i ka’ami:say a pala, o Fu-wey-long hananay; O kasadakan no sipnoay a malonem itira. Itini aca ko pipacakayan no Yan-cu-min to kator no malonem. Yo sa’aloman sato ko loma a Payrang a tayni i, ma’arang koya sa’ayaway a Payrang. Saka, 1637 ato 1638 a mihcaan i, papikapoten no Payrang ko Yan-cu-min a pacoli to Oranta a tamdaw. Oya rawraw itiya i, mapatay ko 3 a tamdaw no Oranta. Saka, ocoren no Oranta ko sofitay amilo’od to niyaro’ no Fu-wey-long. Nanoya, rarangento no citodongay ko Payrang a micomod i niyaro’ no Yan-cu-min. Nanoya makowan no Oranta ko sakatimol no Tay-nan; sa’amisan no Taywan i, o Spanis ko mikowanay. Nikawrira, 1637 a mihcaan i, lowanen no Spanis ko sofitay a miliyas to Tam-swy. Saka, mafana’ ci Antoni Fan Timen i, tangsor saan cingra a miocor to sofitay. ta ma’afas nangra ko Ki-lung, malaplapto ko Spanis i 1642 a mihcaan.
Nanoya ha^min hanto no Oranta a mikowan ko Taywan. 1644 a micaan i, loodwn no Oranta koya maliyaliyangay a niyaro’ no Yan-cu-min. Haloya Ta-tu hananay a kitakit a malfo nangra. Saka, nani sa’amis no Taywan tangasa i katimol, nga’ay to a tomdac ko rakat a malaccayto.
1645 sakaccay a folad lfoen aca nangra koya lomaloma a niyaro’ no Ta-tu. Saka ha^min hanto nangra a mikowan ko polong no sa^tipan no Taywan a pala.
Fong-cyin hananay a pikownay：
Mapacomod no Oranta ko mipikceng a pikowan, a malasakakay a mikowanay. Saka, halo i-hwiy(議會) a sa’opo a makowan. O satakalaway ko siy-fo no Oranta a mikowananay, o kamaro’an no Yan-cu-min a pala i, o nililaman i siy-fo saparocek to Yan-cu-min konini. Orasaka, ano micumod ko Oranta ato Payrang a tamdaw i pala no Yan-cu-min, a mifotingto, mikilangto ato nipi’adop i, caka^ca a patli to payso sapadahof to todongto no miaraan i pala no Yan-cu-min. Ano ira ko pisawkit a dmak no Yan-cu-min i, do^do^ han ko pinangan no kasa finacadan a midmak. Ano o papatayen ko raraw nira i, ato o lalaplapen nai Taywan a ciraraway i, o sakakaay no Taywan a i-hoy(議會) ko mistekay a midmak.
O sata tono mihcaan:
1642 a mihcaan ko pisatapang a misata ko mikowanay, 10 a lolong ko panay to sapasata i Oranta. Awaay ko pinang tonika hakowaen ko tatodong no lolong. Saka, ikorto i, ccay a laloma’an 20 ko tingting no panay, ato 4 ko kator no malonem to sapasata to ccay a mihcaan sato ko sa’osi. Nikawrira, o mipatirengan a mala kakitaan a laloma’an i, caay ka patri to sata. Nikawrira, caay ka lcad a malalen ko pipasata. O tiniay i Kilang ato i sawalian no Taywn a Yan-cu-min i, caay ka kahi a pasata. Lomasato, o itiniay i Tam-suy a Yan-cu-min i, rekenan no sofitay no Oranta cangra, saka pasata sato.
Taracowa, caay ko sakakaay micumuday no siy-fo kona pisata, o loma a niyaro’ cango’otay to kakaenen. Saka, 1648 a misatapang, mapalasawad to ko pipatli no kasa niyaro’ to sata tono mihcaan. Saka, 1650 a mihcaan, o citodongay a tapang ci Patawiya, palasawaden ningra ko polong no pisolot to sata. O lifon no singsi i, o ko-si no Oranta ko cirocekay a palifon.
3. 1895~1945 o pikowan no Dipong to Taywan：
Pakayni i pikowan no Dipong ato Yoropa a kitakit, caay ka lcad, O fa^lohay cangra a mikowan to Taywan. O Taywan Sotokufu ko cirocekay a miharaka to masamaamaanay a rikec, a mikowan to polong no hadmak i Taywan. O pialaan han no Dipong a miala ko kalimlaan a dafong ato pipalakuli to tamdaw no Taywan, a saka ci’icel no kitakit no Dipong. Lomasato i, kalapasalipa’an han no Dipong, a nga’ay pasitimol a micuwat to Nan-yo a kasakitakit ko Taywan. O pikowan no Dipong to Tawyan i, o kingcac (imeng) ko tatapangan nangra a mikowan, awaay kono Taywan a tamdaw a mala kaklidan. Pakayni i pitilidi kongkoan, ira ko pisakakinih no Dipong. Masasiloma ko pakafana’ ato pitilid no Taywan a tamdaw.
Misatapang ko pikowan ni Taisiyo a hongti no Dipong to Taywan i, mangalef konika pireken nangra to Taywan a tamdaw. Saka, misatapang to ko piculi no tamdawdaw to dmak no Dipong. O sakanga’ayaw nangra a mikowan to Taywan i, cidmak cangra to "hwang-ming-hwa" hananay a pala o Dipong hanto nangra ko Taywan a tamdaw. Ono Dipong to ko caciyaw, ono Dipong to kaciriko’. Saka, o tayraay i piloodan, o kapah to no Taywan ko maocolay. Saka, mangalef mangalef ko pireken no Dipong to Taywan a tamdaw.
4. 1603 amicaan ira a matilid ni Chen-ti hanana a ci tanengay a tamdaw, "Tong-fan-ci" sanay a tilid. i laloma’ nira ira ko "Tong-fan" hananay a tilid, o tatodong no niniy a sowal i, onini i sawaliay a tamdaw i, awaay konika fana’ to maaman aca a misapangcahay a tamdaw sanay a milukesay a pangangan.
1800 amicaan i, o "Cing-caw" to ko mikowanay to Taywan. Mafalic ko pangangan nangra to Yan-cu-min, o "Sen-fan"(生蕃) han nangra ko pipangangan. O tatodong nonini i, oya caayho ka kowan no aping a pala, pakoniyaniyah sanay a mikowan to niyaro’ no tireng. O loma aca ko pinangan no ’orip nangra, caay ka ngaay a pacicien cangra a pala aping ko ’orip. Oyana "Sow-fan"(熟藩) hananay a tamdaw i, mihaklongay to pikowan no Cing-caw a cen-fo; patliay aca to sata no cen-fo o sanay ko sa’osi to hatiniay a finacadan.
Nga’ay aca a macnger no pinangan no aping a mala apingto ko ’orip.
Nikawrira, ano mala apingto ko pinangan no ’orip, oyananto ko kacingangan toya "Sen-fan", "Sow-fan" hananay. Ta caay ka tatko to so^linay a aping saan ko picidek nangra. Hatiniay ko nipisakakinih no itiya:ayho mikowanay to Taywan.
.
Saka 2 a cfang: O rayray no kakawa no niyaro’ ato ’orip no ’Amis
1. O rayray no kakawa no niyaro’:
O ’Amis a finacadan itini i Taywan i, o sa’alomanay i sa’opo no Yan-cu-min. I Paposongan, i Kalingko ato i palidaw no Pington a kowan ko nikatnak no ’Amis. Ano ’arawen ta ko nika tnak no ’Amis i, i sa’amisan, i sasifu’an (nai Siwkorang ato sawalian i lilis no riyar), ato timulay (paposongan ato i palidaway a ’Amis), a masakilac ko nikamaro’.Ano loloden ko kalalitmoh no ’Amis ato loma a cisakowanay a kitakit i, i ’ayaw to 400 a mihcaan matilid i tilid no Oranta a kitakit. Nikawrira, tahirato i pikowan no aping to saikolayto to 20 ko mihcaan, a ma’araw konika matokitokto ko nikacacamor no ’Amis ato loma a mikowanay a finnacadan.
Pakayni i no ’ayaway a tilid a ma’araw ita ko pidimokos no kakitaan to niyaro’, ato sa’opo no kapot a marikec ko pikowan to niyaro’, ato o ina ko citodongay a mikowan to parod no laloma’an, a makakiting ko sarawinawina.
1 、O ’Amis hananay a finacadan, o kakitaan ato kapot no fa’inayan ko citodongay to dmak no niyaro’. Nikawrira, pakayni i rayray no lamod i, o fafahiyan a ina ko tatapangan no raray no lamod. Mikadafo ko fa’inayan; saka pakayniay i dafong i, o ina ato fafahiyan a wawa ko citodongay. Saka, o ina ko citodongy a pakilac to dafong. Nani 1960 a mihcaan, irato ko nikacacamur no kalalamod to loma a finacadan, mafalicto ko kakawa no loma’. Mikadafoto ko fafahiyan no ’Amis i fa’inayan. Saka, o fa’inayan to ko citodongay to
dafong no loma’.
2 、O sakakaay a kakridan no niyaro’ ko kakitaan hananay.
Pakayni i kapot no fa’inayan ato laloma’an no citodongay to ta’ong a mipili’ to hakakitaan a midipot to niyaro’. Tinako to nika mapatireng ci Kolas Mahengheng a mala kakitaan no Farangaw a niyaro’. Tonika ta’angay no tireng nafekfek, ci’icel a mikerid to ro’od a midipot to niyaro’ a mala kakitaan.
3、O kapot hananay, o ccay a tadamaanay likakawa no niyaro’,
pakayni i kasasiloma no mihcaan a mapakilac to dmak, a midimokos to kahilahila a dmak no niyaro’. Nani 13~14 ko mihcaan no pakalongay micumodto i sefi, minanam to kahilahila no taneng, sapilood a dmak no fa’inayan. 3 no mihcaan, ira ko pipangan to mamalakapah a pakalongay to ngangan no kapot. itini i sfi ko fa’inayan a minanam to hadmak to sapidipot to niyaro’. Ono Farangaw a pangangan to kapot i, o iraay a malitmoh ta’angayay a dmak ko sapangangan toya kapot. Tinako, Laminkok sanay a ngangan no kapot, o katayni no minkok i Taywan, saka malongangan no kapot toya kalakapahan a mihcaan. Ta mahalateng tamdaw.
2. O rayray no ’orip no ’Amis:
1. O paniyaro’ no ’Amis a tamdaw:
O ka’aloman no tamdaw no ’Amis a finacadan i, paka 213,958 ko tamdaw (i 2020 a mihcaan no saka 4 a folad a sa’osi konini). Mato sowal i ’ayaw, tonika kakahad ko pala to nikatnak no ’Amis, ira ko i’amisay, ira ko itimolay, ira ko isifo’ay a pala ko kasasiloma no aro’ no niyaro’ no ’Amis. Ira aca ko nika sasiloma no pinangan no rayray no ’orip.
Pakayni i kaciriko’, ato caciyaw, ato pangangan to ngangan no kapot, caay ka lcad. Ato kasasikilac no isfiay to tayal no kapot i, caay ka lcad. Pakayni pikrid no isfiay, mama no kapah i, caay ka nga’ay a mipaculi, odeng o pido^do a ccay to sowal no kafafaw. Ikor nonini a tilid pasowal kako to lisin no ’Amis.
2. pakayniay i lisin no ’Amis:
Pakayni i pidmak to lisin caay ka lcad ko rayray no kasa niyaro’. Ira ko kiloma’an, ilisin, mitiwas, mifuting, miksi’, mitato’as, misalifong, pakacidal ato paka’orad. Ira aca ko kasasiloma no rayray no dmak ato paysin. O loma saca, caay ka nga’ay ko fafahiyan a mikihatiya a mikapot. O loma mapatayto ko malitengay citodongay to lisin i, caay to ka mapasifana’ ko rarem.
(1) Ono Kiloma’an a ilisin:
O kiloma’an no ’Amis a tamdaw i, o tadamanay a dmak. Ano palalimlimen to pipafilongaan no payrang, malcad ko nika o tadamaanay a romi’ad. Itini i kiloma’an, o kalalitmohan to riteriten a kasa’opo. O pinanaman to sakacakat no ’orip, o kafana’an topinangan no ’Amis, mafana’ a mangodo to mitapalay, o mikonglingay to hadmak sakakapah no niyaro’ ato pinanam to picu’ay to ’ada a dmak.
Yo kadiponganho, ira to ko misatokiway a pitoolan a micomod i niyaro’. Milalang tono kiloma’an a dmak a mikapot. Sato caayto kakrih ko niyaro’ a malaccay ko dmak. I saka 7 a fulad tangasa i saka 9 fulad ko dmak to kiloma’an, onini a kiloma’an i, o ccay no piahowid to nikanga’ay a kadofah no panay, ato malahci to ko pipanay. Onini a romi’ad do^do hananay ko kton no itokalay. Mihamham to ’adingo no riteng, a mipakaen to ’adingo no riteng. Mifuting ato mi’adop ko kapah a pawsa to maritengay. Makro ko kapah ato kaying, ato mirikec to kasakapot a malaccay ko dmak. O dmak no kasa niyaro’ caay ka lcad ko pidmak, ira ko toloay a romi’ad, ira ko pitoay a romi’ad.
Itini pipipan a romi’ad i, ira aca ko kalalifet to radiw ato kakro no masakapotay a kapah ato kaying. Ono pakaifan (pakatimay) a romi’ad a adiw ato kro no salawina a mihmek a maacang i, itini i kiloma’an caay ka nga’ay a konini a radiwen a kroen. Ikaloromi’ad i, caay kanga’ay a radiwen ato nikakro tono kiloma’an a radiw ato kro.
(2) Mikesi’:
Oloma a pangangan i, o pifutingan a lisin hananay. O dmak i, o naliti’ to mi’opiran patsek han i sra, oya tloc a dongec ko mama’osaw, oya papah ’opirhan. O tatodong nonini i, patiri’ tonika ci’icer a ma’orip sanay. Mita’ongay ko ’Amis a tamdaw to kawas no riyaer, caay ka olah ko kawas no riyar to kandaway a papah. O niniya ko sakacaloway no ’Amis to dongec. O dongec i, oya salo^englay a troc no kilang ato talod. Saka, caloway ko ’Amis a tamdaw to kalo dongec no kilang ano o tarodto.
(3) O lisin no pilamloan：
Ano pilamloan to a romi’ad, o papah no sangrad ko sapilolong. Nawhani, o tada dateng koninian i pilamloan. O saka fcol a kakaenen no ritenganho ko lamlo. Nawhani, o lamlo hananay a pinaloma i, mato sitangilaay, simataay a pinaloma. Ano caay kapalita to dmak i, iraay ko piledek no lamlo to tamdaw, saka ano militod to lamlo caay ka nga’ay patlas sa acaciyaw. Ano pasla’to, ano malahcito ko dmak i, caay kanga’ay a misti’ to tamdaw ato ma^etot.
(4) O lisin no pipalomaan：
Ano maraod ko pipalomaan to lamlo, mitangtang to kohaw no tatokem a mita’ong to kawas, ta nga’ay ko rengaw no lamlo.
Lomowad to papacem, nga’ayto a malingad a paloma.
(5) Pi’adopan a lisin:
Onini a lisin i, o saikorto a lisin to mihcaan. O sapakaen to palo no loma’ ato salawina ato kapot a matayal, a komaen tonini mi’adopan. o calowayay i, o ’ayam ato hci no kilang ko sapalamlam a mitangtang.
(6) Patireng to loma’ a lisin:
Salakat nomihcaan a lisin ko nini, onini a lisin i, o lisin to midipotay to pinaloma, ato pi’adop a Malataw a kawas. O lisin nofai’nayan a macakat ko kapot, anini onini a lisin i, i kiloma’an a midmak. Caay ka nga’ay ko fafahiyan a tamdaw a mikapot. O kaka^nen a dating, o tawsiw, mitodohan a koko’, o dongec ato papah no laput ato tali; Caay ka nga’ay a komaen to papah no kalodatng.
(7) O pita’ong to ritng a lisin:
O citodonga aci dmak tonini a lisin i, o fafahiyan a masayray, micamol ko palo no loma’ a m^min. O saka tayal i, o kacipa’ay, o ’icep, o ^pah ato faes.
(8) Pakelang:
O tatapangan nonini a dmak, mahrek ko pina’eng to mapatayay a tamdaw i, ci dmak to paklang hananay. To ccay nikalahcito no dmak a mitadem. Nikawrira, ano malahcito a patileng to loma’, ano patono to malasofitayay, ato ikor to pakaif, cidmak to paklang a tayni i ’aro a mifuting ko kapah, pakaen to salawina a milahci to dmak no loma’.
Saka 3 a cefang: O rayray no ’orip no Farangaw
O pa’ayaway a sowal:
Ano litosen ko ’orip no Taywan i, ma’araw ita ko pikowan no lomaloma a kitakit. Itini tono yan-cu-min a ’orip, ma’araw ita ko nano mitinakoan nangra a ’orip to pipades no mikowanay, a palawacu to tamdaw no kasa niyaro’.
Pakayni i rakat no Farangaw a tamdaw a mafolaw i, awaay ko ma’osaway a tilid. Saka, away ko kafana’ no wawawawa. Pikakilim no citanengay a mitiliday to kongko no niyaro’ i, adihay ko kasasilumaluma no kongko to mapasadakay a tilid. Mato sowal ako i ka’ayaw a tilid; 2018 a mihcaan ma’araw ko pimali no “Kano”(嘉農) i Dipong a malalifet. Maharateng ako koya pasifana’ay a singsi ci Isikawa ko ngangan nira. Kilimhan ako i tin-naw koya mimaliay no Kano i, a^nemay kono Farangaw a kapah i laloma’ nonini a Kano. Mitayhyo cangra to Taywan a milifet to Dipong. Ma’osaw nangra ko nga’ayay a ngangan no Taywan. Hatiraay ko nikaci’icer nonini mimaliay a kapah no Farangaw. Nanoya ci faloco’ kako to sapitilidaw to kongko no Farangaw a niyaro’.
Ma’araw ako ko mitilidan ni Cang-i-fen hananay a singsi, to pakayniay to nika lasawad no niyaro’ no Farangaw sanay a tilid. Sowal sa konini a singsi, manga’ay kamo o wawa no Farangaw ko mitiliday to kongko no tiringto a niyaro’ sanay a sowal ningra. Saka, mapalowad i faloco’ no mako konini a sowal. Sakimukimur sato a mikilim to malitengay ato kapah no Farangaw, a misa’opo to kongko no niyaro’.
Pakayni i taneng no kapah ato iraayho a ma’orip a malitengay no Farabgaw, to saka ’osaw no kongko no niyaro’, to saka nga’ay no wawawawa a mafana tono liteng a kongko no niyaro’. Mangaref ko miliyasay to niyaro’ a kapah ato kaying, awaayto ko nikafana’ to dmak no liteng ato rayray no ’orip no Farangaw. Pakayni tonini a tilid a mafana’ cangra to tadamaanay a ’orip no Farangaw a niyaro’.
1. O rayray no kafolaw no Falangaw a tamdaw
Saka 1 a kongko: O kamaro’ i "Sa-ken"
O niniya Sa-ken hananay a pala i,o kamaro’an no liteng no ’Amis. Halafin ko nikamaro’ nangra itini, ’aloman’alo:manto ko tamdaw. Saka, ma’osi ko payrang, misamsam to ’Amis. Ma’araw no liteng ko nika malapayrangay ko ’orip no Ping-pu a finacadanno i, cifalo’ sato cangra to saka piliyasaw to Sa-ken a niyaro’.
I "Cya-cing a mihcaan", masowal ko nikamro’ no ’Amis a tamdaw i Tay-nang a kowan. Masamsam no loma a finacadan ko nikamaro’ nangra, ira ko 300 no tamdaw i tiya.
Itini tonini a Sa-ken hananay a niyaro’, iraay ko palidaw (ping-pu) hananay a finacadan, malaliday cangra a mafafalic to kakaenen to payrang, saka paka’aca cangra to frac, o hmay ko mika^nan nangra. Saka, pacimir han no ’Amis cangra to komaenay to hemay a tamdaw hananay. I laloma’ nonini a palidaw a tamdaw i, ’aloman ko ci nganganay to "May" hananay a ngangan. O nanitiniay to pacimir no ’Amis toya komaenay to "hmay" a palidaw sanay a sowal. Ira ko ccay a fafahiyan a singsi, o ngagan ningra ci Cen-i-miy. o tatapangan no laloma’an ningra i, "May" hananay, o nano palidaw a tamdaw cingra.
Mato sowal a masamsam no payrang ko ’Amis itini, ci faloco’ to sapiliyasaw to niniya Sa-ken hananay a pala. Onini a Sa-ken a niyaro’ i, o kasadakan no ’Amis a pala. Anini pangangan hanto konini a pala, o Sa-ken han no aping a pangangan.
Saka 2 a kongko: O kongko no Palidaw
Oya mafolaway nai Sa-ken no Taynan a ’Amis, milakowit to niyaro’ no Takaw ato Pingtong, patefu i Palidaw a macakat cangra. I ngata no Ken-ting toya hacitinsyo(核能發電廠) hananay anini a pala a macakat. Yo tahira itini cangra i, ccay a fulad cangra mikakilim to dangah, caay ka hera nangra ko dangah. Saka, mitodoh to sara a misanga to sapitatang to kaka^nen a kapuwa, halo kaysing ato pipaloan a kapuwa. Saka itini pipalita no Kaw-ku-syi(考古學家) a mafana’ to to’as no ’Amis a tamdaw. Onini a mitodohan nani sera a kapuwa ato kaysing i, o no ’Amis a masanga’ay a lalosidan saan a mitilid.
Halafin ko mihcaan i, ’aloman’aloman ko tamdaw no ’Amis. Mikilim cangra to kakahaday a pala, saka malinah cangra a tayni i Palidaw(Man-siw-syang). Yo itini ko nikamaro’ to niniya pala i, ira ko Paliwan a finacadan, caay ka olah ko Paliwan a tamdaw to nika paniyaro’ no ’Amis. Halafin ko kamaro’ itini i, mipatireng to ^eri’ a loma’. Saka, nga’ayto ko nika laccay no kamaro’ itini.
Ira ko ccay a tamdaw ci "Chen-ta"(陳達) hananay. Mafana’ay cingra a paladiw, o sowal ningra i, o ’Amis ko fufu ako saan ko sowal nonini a tamdaw.
Ira aca ko ccay a tamdaw malo’ay i Kwi-san(龜山) no To-wing, ci Pan-te-kwi ko ngangan. Nano tumuk no To-wing a kowan cingra. O sowal ningra i, o ’Amis ko liteng niyam, maro’ay i Palidaw saan.
Saka 3 a kongko: O kongko no Mu-tan a pala
Oya malo’ay i Palidaw a ’Amis ’aloman’alomanto ko tamdaw. Saka, mafolaw a tayni i ngata no Mu-tan a niyaro’. O Paliwan a tamdaw ko itiraay, ma’osi to nikafolaw no ’Amis a tayra. Pahmot pahmot han no Paliwan ko ’Amis a milokes. Saka, pacimir hanto no ’Amis " o mipapahmotay a tamdaw". Saka, ikor nonini panganga sato ko tamdaw tonini a niyaro’ i, "Mu-tan" han ko ngangan. Onini a ngangn i, o pacimir no ’Amis toya pahmotay a Paliwan. Ci ngangan sato konini a pala o Mu-tan hanto. O nai tiniay i pacimir no ’Amis konini a ngangan.
Yo miliyas to Mu-tan tara’amis ko folaw a tayni i "Si-hay"(旭海) hananay a pala. Ikorto tono aniniay i, mapatireng ko pitpongan to nanom, Mu-tan a fanaw. Yo tangasa i Si-hay a pala, ta’angayay ko taprik no riyar, caay ka nga’ay a pakatamina. Saka, halafin itini ko aro’ no ’Amis. ’Aloman’alomanto ko tamdaw i, sowal sato ko kakridan no niyaro’, mafolaw a tara ’amis ko rakat. Kamo o adadaayto ko tireng i, nga’ayto masiday tonini a pala, han no kakridan. ’Aloman ko masidayay itini i Si-hay hananay a pala. pangangan sato ko tamdaw tonini a pala i, o "Si-hay" hanto. O sowal no ’Amis i ’alomanay ko masidayay a tamdaw tonini a pala. Onini koya saka ira no ’Amis i Palidaw a niyaro’.
Nanitini i Si-hay a mafolaw tara ’amis ko rakat, mido^do to lilis no riyar. Ira Ko nolitengho a lalan, anini pangangan han i, "A-lang-i-ku-taw" hananay a lalan.
Saka 4 a O kongko no” An-soh”
Yo tahila cangra i An-so hananay pala, itira ko hanhan no finawlan. O nanom nonini a pala ancohay ko hanek, saka pangangan han nangra ko nini a pala to “An-coh”. Anini sato , o ngangan no nini a pala i, “An-soh ” han no aping, o nano pacimir no ‘Amis to nika an-coh no nanom itira.
Nanitini i An-coh, tara ‘amis aca ko rakat no finawlan. Yo tangasa i Tafadi ira itira ko Paliwan a finacadan. Caay ka ri’ang ko itiraay a paliwan a tamdaw. Sowalsa ko paliwan taracuwa ko rakat namo ? saan a milicay. O Tatara’amis ko rakat niyam, han no finawlan a pacako. Saka,pangangan sato ko paliwan tonini a finacadan i, O ‘Amis a finacadan saan a pangangan.
Nani tira i Tafadi, mikalto to Sicalamayan ‘Anasolay ato sa’amisan no Kasafakan,Ta pahicra i sawalian no Tipod, o Masadsaday hananay a pala Itini a halafin ko nikamaro’ no ‘Amis. Sa’loman sa’aloman sato ko tamdaw itira. O pangangan toniniya a pala i, o Alapanay. O ‘alomanay To citodongay ami tiliday to kongko no finacadan, O ccay no palowadan a pala no kasa finacadan ko niniy a pala saan. Yo tayla ami liso’ toniniya pala i, ila a mapatileng ko no ‘Amis a hecek, ilakono Paliwan a hecek ato no Piwma a hecek to niniya pala.
O sowal no kongko , ila a palmed to kakitaan ci Tafutafu ato fafahi ci Talunaton ko kawas, keriden ko finawlan a tala’amis a mafolaw ami kilim ko matatodongay a kamalo’an a pala. Mahalek a mi^edaw ko masaylay, keton sato to lomi’ad a palowad nani Palidaw ami kalto to Sihay ato Tafadi ato Sicalamayan ta tofo sato i satimolan no Anasolay, itini a halafin a paniyaro’ ko ritng.
Ccay a lomi’ad fiyok sako ta’angayay a fali ato ‘olad, a kahngan ko to^em i kakalayan, halo calafong ami tahpo to paniyaro’an. Ala sato ko kakitaan to cokor a pasikakalayan a pacara’ ami tolon, Kamo o Cipalaay！tengiren ko longec ato tolon niyam. Pafelien ko wawa ato fofo niyam to haka malo’an a pala！ Nanoya pahcek han noya kakitaan ko cokor i sera, itiya tansor sakoya calafong amiliyas a makapah ko lomi’ad, Sowalsa koya kakitaan: finawlan a mapolong palowad a tala’amis akaka taraw, akaka patatikor han nira pakimad ko finawlan. Palowad to a tayni i Salesen atayni i Funonfunon, Nanoya ilato ko miliyasay a palowad a tayni i Sikano ato Kancang a pala. Ikol no nini a mafulaw tayni i Liyafu a pala a paniyaro’ ko finawlan.
Saka 5 a kongko: O kongko no liyafo （i ’ayaw no 1840 a mihcaan）
1. Pakayni i tilid ni Nakamura, tonika pikowan no Olanta. O matiliday ko niyaro’ no Piwma, awaay a matilid ko Farangaw sanay a ngangan. Nikawrira, o matiliday i 1655 a mihcaan i, ira a mapakapi i tilid nira ko facu no paniyaro’an. Ira a matilid ko ganga no Farangaw-siya sanay. Saka, sowal sa ko sitodongay a mitilid, i’ayaw no 350 no mihcaan i, caayho ka paniyaro’ ko Farangaw i paposongan a pala.
2. Opitilid ni Tyin-tay-an-ting i tilid nira i, sowal sa ono Cin-tay a matilid a likisi no Taywan i, itiniay aca i Tay-tong-cow a tilid (台東州采訪冊) a ma’araw ko nganga no Farangaw-siya. Sowal sa, ira ko 450 a fa’inayan ato fafahiyan a tamdaw, ma’or i kalala’ed no Fukid ato Li-i-san a tokos koya tamdaw. Taracuwa iraay a matilid i tilid ni Ce-ing i Tay-tong-cow-ci (台東州誌). Masowal nira ko nika marari’ang a malalood ko Farangaw ato Piw-ma. Saka, oya ’Amis hananay a tamdaw i, o Farangaw koriraan.
O maroroday a matilid ni Tyin-tay-an-tin i 1900 a mihcaan i, o kowan no Piwma hananay ko Paposongan a pala. Toya tilid to micukaan nira a kamaro’an no niyaro’ i, Mahapinang a ma’araw itira ko Farangaw-siya sanay a paniyaro’an no ’Amis.
Itiya i, o kasapaan ko nika ’aloman ko tamdaw no Farangaw a niyaro’ itini i sa’opo no Yan-cu-min. Misatapang ko pikowan no Dipong a misa’osi to tamdaw no kasaniyaro’ i, O Piwma 692 ko tamdaw, ono Tipud 987 ko tamdaw, o Farangaw 1,299 ko tamdaw.
Paniyaro’ ko Farangaw i Paposongan, o "Piwma ’Amis" han ko pangangan to i Farangaway a ’Amis. Ma’osi ko Farangaw a hatini ko nika pangangan no mitatiliday to likisi a tamdaw. Tangasa i pitilid no Taywan-sen-un-siyn-hwiy (省文獻會) to tilid no Yan-cu-min a ngangan i, irato a matilid ko "Farangaw a ’Amis" sanay a matilid. Saka, i ikolto a mitatiliday to likisi a tamdaw i, mafalicto ko pitilid nangra toya piw-ma ’Amis sanay a mala "Farangaw ’Amis" sato ko pitatilid.
O pikakingkiw na Ma-yin-tung-i i ’a:yaw no 100 a mihcaan (1830) i, irato a matnak i limaay a kasafaniyot no kamaro’an a pala. 1850 tangasa 1860 a mihcaan, Yo misatapang ko ’Amis a mafolaw nai Palidaw a pala, tangasa nika maro’ i Liyafu, sacumod no ’aro no Palimereng. Oloma i, tahira i kakawasan, i nalaculan ato kanaFarangaw a pala.
Ano pakaynien i rayray no ngangan no kasakapoy a mihapinang to mata’lifay a mihcaan i, irato ko 189 ko mihcaan. Nai sa 1 tangasa i saka 9 no kapot, itiniayho i Liyafu a pala ko paniyaro’. Nai sa 10 no kapot satapang a talawalito ko nika salinalinah a paniyaro’, ta tangasa to i Farangaw. Ano hatira ko sa’osi i, 24 ko mihcan ka itira i Liyafu a pala. Itini haca a mahapinang ko nika halafinay ko mihcaan to nika safolafolaw no ’Amis itini tona pala.
O ngangan no kapot（大馬蘭部落年齡階層名稱）
| 代數 | 年 代 | 年齡階層名稱 | 代數 | 年 代 | 年齡階層名稱 |
| 1 | 1819 | La Kahil | 36 | 1924 | La Padiyaw |
| 2 | 1822 | La kuyu | 37 | 1927 | La Toing |
| 3 | 1825 | La Tolos | 38 | 1929 | La Kongkang |
| 4 | 1828 | La Caraw | 39 | 1932 | La Songtok |
| 5 | 1831 | La Cifal | 40 | 1935 | La Taypak |
| 6 | 1834 | La Takor | 41 | 1938 | La Kton |
| 7 | 1837 | La Angfor | 42 | 1941 | La Tihmok |
| 8 | 1840 | La Kafol | 43 | 1944 | La Tifo |
| 9 | 1843 | La Tufur | 44 | 1947 | La Mingkok |
| 10 | 1846 | La Fanaw | 45 | 1950 | La Tangko |
| 11 | 1849 | La Payak | 46 | 1953 | La Kongling |
| 12 | 1852 | La Kring | 47 | 1956 | La Kimmong |
| 13 | 1855 | La Dingo | 48 | 1959 | La Tayciw |
| 14 | 1858 | La Tiyam | 49 | 1962 | La Tingko |
| 15 | 1861 | La Fodo’ | 50 | 1965 | La Coyacoy |
| 16 | 1864 | La Raka | 51 | 1968 | La Congtong |
| 17 | 1867 | La Kiyaw | 52 | 1971 | La Funsyaki |
| 18 | 1870 | La Tomay | 53 | 1974 | La Cdas |
| 19 | 1873 | La Fafoy | 54 | 1977 | La Taytosi |
| 20 | 1876 | La Sakam | 55 | 1980 | La Tonnir |
| 21 | 1879 | La Congya | 56 | 1983 | La Kolaonto |
| 22 | 1882 | La Singsing | 57 | 1986 | La Tpong |
| 23 | 1885 | La Okos | 58 | 1989 | La Conghwacyaw |
| 24 | 1888 | La Aping | 59 | 1992 | La Sincan |
| 25 | 1891 | La Tongso | 60 | 1995 | La Yincuming |
| 26 | 1894 | La Cker | 61 | 1998 | La Fayfay |
| 27 | 1897 | La Dipong | 62 | 2001 | La ahengheng |
| 28 | 1900 | La Koli | 63 | 2004 | La Sfi
LaTongta |
| 29 | 1903 | La Cinping | 64 | 2007 | La Yakkiw |
| 30 | 1906 | La Samay | 65 | 2010 | La Cyinko |
| 31 | 1909 | La Sonting | 66 | 2013 | La Tingki |
| 32 | 1912 | La Hongti | 67 | 2016 | La Faliyos |
| 33 | 1915 | La Impay | 68 | 2019 | La Sakapah |
| 34 | 1918 | La Cking |
年齡階層名稱資料陳藍姆洛整理提供
Ano ’arawen ko makorkoray no mikorkoray toya nalaculan no "piy-na-un-hwa" i 1980 a mihcaan itini i pala no Liyafu i, ira makorkor ko nano lalodisan no malo’ay a tamdaw i ti:yaho. Ano ’arawwen ko makorkorlay a taknip ato kahilahila no lalodisan i, ono liteng no ’Amis konini a lalodisan saan ko sowal no mato’asay a mama no niyaro’.
30 kong-cin (公頃) ko nika kakahad no makorkoray, saka ono ’alomanay finawlan a kamaro’an a masaniyaro’ay konini a pala. Iraay ko pipengpengan to lamlo, tipos a panay, pitapayan to mi’adopan, tifkan, fakloh a caklis, fakloh a pitayaw, ato kahirahira no saka’orip a lalodisan no iti:yaayho.
Saka 6 a kongko: Ikol no 1840 mihcaan a kongko
1. 1840〜1852 a mihcaan：
Tonini a mihcaan masalaloma’ayho no pikowan no piw-ma a tamdaw ko kaitiraan a pala no Farangaw. 1815 a mihcaan maliyang ko piwma to nikamaro’ no ’Amis a tamdaw; Mararid cangra a mifret to ta’i no kolong ato no diyong i tatapangan no nanom. 1855 a mihcaan ira ko pilisata no tomok no piwma. I saikoikol no "Cing-caw" iraay a matilid kinini, tonika ri’ang no piwma. Saka malalid a masasilood ko ’Amis ato piwm.
Yo itiniho ko nika maro’ i Liyafu, ira ko sowal no malitengay to pi’afas no piwma to ckiw ato foting no mifotinay; O panay aca ko loma. Nanoya palocek sako piwma to mimingay a paniyaro’an, caay kakahiyen no Farangaw. Saka toro’ sato ko piwma to taliyok no Li-yu-san a tokos. Saka itini i 1840 a mihcaan miliyas to Liyafu, tayni i sawalian no palimeleng i Sifulosay, Kakawasan, nalaculan ato KanaFalangaw a paniyaro’.
2. 1852 ~1868 amihcaan：
O kalinah no Farangaw a ’Amis nani Liyafu tangasa i Nalaculan a pala. Ira ko 12 no mihcaan ko kalalinah a pacarcar i Sifulosay, i Simpaykiok, ta paniyaro’ sa i Nalaculan. 1852 a mihcaan i, o kahofocan ci Kulas Mahenghengan i niyaro’ no Nalaculan. Yo 16 ko mihcaan ni Kulas i, irato ko kalalood to Likafong a tamdaw. Saka itini i kararood, ira ko mapatayay a kaklidan no Farangaw. 1868 a mihcaan, kriden ni Kulas Mahengheng ko kapah no Farangaw, malalood to Likafong a tamdaw i Matang a pala, "Ciroan" hananay a lood konini. 16 ko mihcaan ni Kuoas Mahengheng i tiya. Malowid no Farangaw ko Likafong. Saka, halafin a awato ko kalalood.
Itini i nalaculan ko paniyaro’ no Farangaw, maedng 30~40 ko mihcaan itira. Ano ira ko ta’angayay a fodo’ i, mararid a marakat no cedas. Manawnaw ko paniyaro’an i nalaculan, ira aca ko ta’angayay a lifong. Siharateng sato to sakalinah, a tayra i kanaFalangaw a pala. 1887,1892 a mihcaan i, palalinah i KanaFarangaw ko niyaro’ no Farangaw. Onini i, ma’araw i tilid no "Cing-caw" saikoikolto; Tangasa i satapangan no Dipong a mikowan to Taywan. Saka, i tiya o sata’angayay a niyaro’ ko nika’aloman no tamdaw no Farangaw.
3. 1887〜1892 a mihcaan：
Yo 1875 a mihcaan i, 24 ko mihcaan ni Kulas Mahengheng, mapili’ mala kakitaan no Farangaw; Taracuwa marowidto no Farangaw ko Likafong a milood. Kawrira, caay kapisawad ko pisasolap no Likafong to niyaro’ no Farangaw, ato pi’afas to panay. Ira ko kapah no Likafong nani ^etip, nani timor a milikot to Farangaw. marowid ni Kulas Mahengheng a milo’od ko Likafong a tamdaw.
1887 ~1802 a mihcaan a paniyaro’ i kanaFarangaw i, Nga’ayto ha pitapalan no kapah koya tukos no nalaculan ato pitna’ to ’ada. Misanga’ ko kapah to ’adiper a kali to sapitna’ to picumod no Likafong, ato pinapina a tatkasan sapitapar no kapah to niyaro’ no Farangaw. Nanoya awayto ko pirawraw no Likagong a tmdaw. Saka nga’ay to ko pisaomah no maomahay to omah.
Ikor no 3 a mihcaan i 1884 i, tahidangen ni Mahengheng ko kakitaan no piwman a masa’opo i Takatay (班鳩) hananay, a malalicay to saka lali’ay no noyaro’. masasingodoto a masasifiyaw no niyaro’. Saka nanoya Nga’ayto ko ’Amis a misaomah i kakahaday, i matang ato i ining a pala.
1897 a mihcaan, patadoen ni Mahengheng ko mikowanay to Posong a tapang no Dipong, a mipatireng to pinanaman to tilid a kokoan i Farangaw. Oya Sin-sen kwo-siw hananayto anini.
1899 a mihcaan 12 a fulad i, kriden ni Kulas Mahengheng ko kapah no Farangaw to 202 a tamdaw a misanga’ to kali a pacumud to nanom nani Likafung a ’alo. Oya kali no ma-tang hananay, to hasapananom to omah no Matang. 1904 a mihcaan malakapot ci Kulas Mahengheng to tapang no Posong ci Nakamoli Maucu ato kakitaan no piwma ci Kucay-law a tatolo, mipacakat to tilid i So-tok-fu, milongoc to sapisanga’aw toya piy-nan-ta-cun(卑南大圳) hananay a kali, to saka nga’ay a pananom to omah no Posong, no piwma ato no Matang, ma^deng 800 a kofo a omah. Sakakapahto no saomahan no Alapanay, Matang ato Ining a kowan. O saomahan no Farangaw konini.
Nanoya nga’ayto ko pisolimet ni Kulas Mahengheng to dmak no niyaro’ no Farangaw, ato kasaniyaro’ to icuwacuwaay. Saka pakayni ci Kuoas Mahenghengan, masalof to ko rawraw no kasa niyaro’ a ma^min. Ikor no ccay a folad, o roray to no tireng ni Mahengheng, ta saka patay hanto nira a miliyas tonini a hkal. O mihcaan nira i tiya i, 56 ko mihcaan nira a mapatay. I o’rip no mira i, away to ko notekdan a nika’orip nira, sahto o saki no kitakitan a dmak ko nitayalan nira to saka nga’ay no kasa niyaro’ a malali’ay a malafinaw. O hatiniay a olah no damk ni Kulas Mahengheng i, caay ko tatawalen ita, o nananamen ita ko hatiniay a ma’osaway nira a dmak.
2. O konko no fasiyaw i niyaro’ no Farangaw
Pa’ayaway a sowal：
Tada miahowid ko faloco’ to pitilid no ’alomanay a nitiliday to kongko no liteng no Farangaw. Mato sowal, awaay ko tilid no riteng saka adihay ko nika sasiloma no matngilay a kongko. Saka adihay ko matawalayto a kongko no riteng. Nikawrira pakaynien i iraay a tilid no wawa ni Kulas Mahengheng ci Kwo-kwang-yi(郭光也) ci Falonga, to mao’saway nira a tilid, ato nano matilidayto no papinapina a kongko no Farangaw i, So^linay a malalingiayto to kongko no liteng no Farangaw.
O sowal ni Parac na ’Anga o Pawtawan (1889 a mihcaan a hofocen, 1992 a mihcaan ko patay). Nano masairay ko o’rip nira i Farangaw. O wama no mako cingra): "Yo pakalongayho ko ’orip niyam i, na paino’ay to kami a mihopac to koror no fofo ci Kulas Mahenghengan" saan. o adihayay ko nikafana’ nira a mikitoh to kongko no ritenganho.
Saka 1 a kongko: Matakaw ko wacu
Ira ko ccay malalamoday ci Malaca ato ci Lipay, o Lalangesan a laloma’an. Itira i Samraday ko loma’; O mafana’ay a misamarad cingra. Misanga’ to pitaw, to fonos, ato kowang ko niniya malalamoday. Ccay a romi’ad, misafaes (tolon) a mitangtang to kahilahila no sapatafang nangra. Pasitira i Malataw ko pita’ong to sipalaay to nikaira nangra. "Paka lemeden kami a malalamod to sakacaaw ka adada, a malofic ko maomahan no wawawawa, paflien kami to ’icer to sacacaaw ka rarima a ma’orip. Oninian a sapatafang a ma^min layapen, o citodongay a midipot to ’otip niyam a malalamod" han nangra a pacakat.
Nanoya mahofoc ko wacu nangra to makapahay ko cnger a totoy. Ccay a lomi’ad ira ko piwma a pasanga’ to kowang. Ma’araw nira koya totoy a wacu noya malalamoday. Cifaloco’ to koya piwma to sapiaraaw tonini a totoy. Saka, minokayto koya piwma i, misanga’ to sapakaen toya totoy; Salafi’ sato a mitakaw toya totoy.
Saka 2 a kongko: Katrangay fanaw：
Nanoya matakaw na Alayang aci Tukupis ko wacu ni Malaca. Makungling koya tatosa a wacu a malamafana’ay a mi’adop. Yo mi’adop ca Alayang aci Tukupis i Alukan a pala i, marper noya wacu ko malunem, milaliw koya malunem tayra i sa^tipan no tokus. Saka reperen noya wacu koya malunem, miclem i fanaw koya a’adopen, saka tooren noy ccay a wacu a micfong i fanaw. Halafin caay ka pawpaw koya malunem ato ya wacu, haloya ccay a wacu a mikorkor to sapasadakaw to nanom, caka fanaen mapowak koya tifu, masadak ko nanom noya fanaw, matalaw ka ’alolan koya mi’adopay saka milaliw cangra.
Saka 3 a kongko: Sapipa’odisan ca Malaca a malalamod
To ccay a romi’ad, ira ko piwma a tamdaw a pasanga’ to kowang. Sifaloco’ ci Malaca ato ci Lipay a malalamod, to sapipa’odisan toya mitakaway to wacu a piwma. Saka patay hanto nangra a malalamod koya piwma a tamdaw. Tapayen nangra ko tireng noya piwma i hacaca no parod. Ikor no 10 a romi’ad, mikilim ko wama noya piwma a milicay, sowal sa ci Malaca caay kafana kami han nangra ko wama noya piwma. Nikawrira ma’araw noya wama ko mitapayan nangra a u’o noya kapaha a wawa nira. Saka marengat ko faloco’ noya wama to sapipa’odisan. "Mana patayen namo ko wawa ako" saan ko faloco’ nira a ci’ifor. O malo’ay itira i Samaraday a niyaro’ i, 15 aca ko laloma’an. Caay ka ’aloman ko tamdaw. Saka mataraw to ci Malaca ato ci Lipay to sapa ’odisaw noya piwma.
Saka 4 a kongko: Misatapang ko rawraw no ’Amis ato Piwma.
O kakridan no Piwma ci Pikay kriden nira ko kapah no piwma a tayra i Samaraday a niyaro’. Malowid ko ’Amis. Saka milaliw tayra i Kalahay a pala, tangasa i kanafarang a milaliw, tara ’amis a milaliw cangra. Matalaw ko piwma a milakec to ’aro, sa tahidang sato loma a niyaro’ a micu’ay to piwma. Ikalalood nangra i malowid ko piwma, tata’ang ko doka’ ni Pikay saka，mitahidang to Cilafusay a widang ci Alifu a mi dama。Ci Alifu a tamdaw ko pa’oripay ci Pikayan, saka mapakaolah no piwma ci Alifu a tamdaw.
Saka 5 a kongko: Ci wadisay ko kamaysi’an a fafahiyan
Ira ko ccay a fafahiyan a maro i satimolan no ta’angay a kali no piwma i piyakong hananay a pala. Yo cifa’inay cingra caay ka halafin mapatayay koya fa’inay nira, miliyaw aci fa’inay hatira ko nika patay no fa’nay. Ccay a romi’ad licayen noya Ina nira amipalita, sowal sa koya wawa nira, inaaw ciwadisay ko kamaysi’an ako han nira a pasowal ko ina, safahka saan ko ina nira a mitinger. Saka malalicay cangra nalalamod ta sanga’sato koya malalaloday to lipa (hakok) to sapa’alolan i palimaleng toya fafahiyan a wawa, to taraw nangra to niyaro’ay a tamdaw.
Yo ma’alol to tara riyar koya lipa i, patfo i riyar no Tipod, saka sadak hanto no kapah no Tipod a mifuhat i, ma’araw nangra ko fafahiyan a tamdaw, saka malosiyang tangasa i kakitaan no Tipod. O maka pahay a fafahiyan manga’ay a malafafahi ako sato ko kakitaan no Tipod. Sowal sa koya fafahiyan to kaciwadis no kamaysi’an nira，sowal sa ko kakitaan, cadien kapah koya wawadis tangasa caay to ka piktem. Saka kalafafahi hanto no kakitaan no Tipod koya fafahiyan.
Ikor no kalalamod noya fafahiyan ci wawa cangra to tatosa ko fa’inayan ci Lalifayang ato ci Yawnayang ccay ko fafahiyan a wawa. Ta’angay to koya wawa, sowal hanto noya ina ko wawa nira, manga’ay kamo a miliso’ to fofo namo. Yo mahera nangra koya fofo i, wata: ko lipahak noya fofo, iraayho a ma’orip koya a pa’alolan i palimereng a wawa saan a paka’araw totloc no tiring.
Saka 6 a kongko: Patayen noya tatosaay malikaka ko ‘oner
Ccay a romi’ad mifaca’ koya fafahiyan a safa ningra, awaay a minokay saka tayra koya tatosaay a malikaka i pifaca’an, awaay mahera nangra ko safa, nikawrira ira a ma’osaw ko riko’ i pifacaay, nengneng han nangra ko naikoran no lakat no ’oner, ma^dengay makaenay to no ’oner ko safa sato cangra, a mido^do to naikolan noya ’oner, tangasa i tokos ma’araw nangra ko ofang noya ’oner, miara koya safa to kilang a mifahfah toya ’oner, o kaka sato i, mitara i katihi noya ofang to sapitpocaw nira toya ’oner. Yo sdak sato koya ’oner i, tangsor han noya kaka a mitpoc koya ’oner. Saka ira a masadak ko ka dang noya safa. Mapatay to nangra koya ’oner, minokay to cangra i nayaro’. Nikawrira o naikolan nangra mafadi’ ko kilang ato rengos. mafana’ ko i niyaro’ay caay ka pacumoden nangra koya tatosaay a malikakaay. paitik han to no niyaro’ay i papotar no niyaro’. Pawsa han to ko kakaenen nangr. Mitakaw cangra to tfos no piwma saka marpetay koya safa, paliten no piwma, pakaen han no piwma to rarikah ato ’arikak koya safa, saka sifaloco’ to koya kaka to sapa’oripaw.
Saka 7 a kongko: Pa’oripen no kaka koya safa a mifasiyaw
Nanoya a malofo koya safa, takawen noya kaka a miliso’, safaaw misanga’ kako to ta’angayay a fasiyaw, ano misiyop koya fasiyaw i, halikien a mirpet koya wikor no fasiyaw, ta tengteng hanto kiso a pa’orip han nira a pasowal koya safa.
Oya kaka pakitingen nira ko fasiyaw nira i ’ongcoy i Fudafudak, tangasa anini iraayho koya ’ongcoy. Nanoya pa^fer han to no kaka ko fasiyaw a tangasa i kapalitan noya safa. Safahka sato a matalaw ko piwma a paka’araw toya fasiyaw. Sowal sa koya safa, pasadaken kako, cuwa ko mamarpet namo kora fasiyaw, saka pasadak hanto no piwma koya safa a mitatoy to siwtu. Yo marpet nira koya wikor no fasiyaw i, tengteng han to noya kaka ko fasiyaw a talafekang. Itiya matfad koya siwtu toya mitatoyan noya safa. Saka tatodong sa koya sitiyaday a fafahiya a mapowak ko tiyad nira a mapatay. Nanoya mapa’orip to koya safa a tangasa i tatapangan no tokos, cuyacuy okaok han to noya safa ko mikaenan nira. Tangasa 30 no nihcaan caay ka lengaw ko pinaloma toya pala saan ko sowal.
3. Samaanay ko pikamusas no Dipong tangasa i kamingkokan to niyaro’ no Farangaw
Ano songira’en ita a misa’osi ko midfongay aca to niyaro’ no Taywan i, 1624〜1662 a mihcaan, o pidfong no Olanta paka 38 ko mihcaan. 1626〜1642 a mihcaan, o Sipanya 16 ko mihcaan. 1662〜1683 a mihcaan ci Ceng-cen-kong paka 21 a mihcaan ko pikowan. 1884〜1895 a mihcaan i, o Cing-ti-kwo ko mikowanay paka 211 ko mihcaan. 1895〜1945 a mihcaan, o Dipongto, 50 a mihcaan. 1945 a mihcaan, a misatapang o aping to ko mikowanay to Taywan, tangasa anini. Itini i pikowan nangra i, a dihay ko misakakinihay a dmak, a midoka’ to ’orip no Taywan a damdaw. o hatini ay a dmak i, caay ka ^emin no sasowalen a pahapinang. O sasowalen ako tonini a tilid haw i, i ikor no lood ira koya "Ma-kwan-tyaw-yi"(馬關條約) hananay a mapafli ko Dipong a mikowan to Taywan, tonini 50 a mihcaan samaanay ko pikowan no Dipong to Farangaw a niyaro’.
1. Pala Dipongen ko pinangan no Taywan;
Yo misatapang ko katomireng ni Tiyn-cyin-c-lang a mikowan to Taywan, do^do han nira ko pinangan no Dipong a mifalic ko pikowan to Taywan.
(1) hwang-min-hwa(皇民化)：Mala finawlanto no hongti no Dipong;
1937 a mihcaan tangasa i 1945 a mihcaan, papifalic tono Dipong a ngangan, ono Dipong to ko caciyaw, ono Dipongto ko pinangan no ’orip, ato misi’ayaw to lo’od a dmak tangasa 1945 a mihcaan.
Saka ccay a liyad i 1936〜1940 a mihcaan i, "Palowad to polong no finawlan a mido^do to sa’osi no kitakit" hananay a dmak. Saka tosa a liyad i 1941〜1945 i, oya "hwang-min-hwa" a pala finawlanto no hongti no Dipong hasnanay a dmak. Papido^doen nangra ko Taywan a tamdaw to pinangan no Dipong, o caciyaw, o kaciriko’, o kaciloma’, o pita’ong to to’as ato pitoolan i, ono Dipongto ko tata’ongen a kawas.
(2) Pisorot to sofitay;
1937 a mihcaan a misatapang a miara to kapah, to mamalo mi’olongay to kaka’enen no sofitay i pilo’odan. Irato ko piara no Dipong to "kaw-sa-i-yong tuy"(高砂義民隊) a tayni i Nan-yang a milo’od. Nai 1942〜1943 a mihcaan, kani 7 ko piocor to sofitay no taywan. Kina ccay ira ko 100〜600 ko tamdaw to mapalingaday. O polong i, ma^deng 4,000 ko malingaday a tayni i piloodan.
I saka 3 no folad 1942 a mihcaan, 500 ko kapah palingaden a milood taira i Filiping. I saka 5 a folad malowid nangra ko padaka a sofitay i Pa-tan-taw hasnanay a pala. Saka tosa a lingad i saka 6 a folad, ira ko 1,000 a tamdaw. Saka tolo a lingad i saka 11 a fulad, 414 ko tamdaw. Saka spat, i saka 6 a folad no 1943 a mihcaan, 200 ko tamdaw. Saka 5 a lowsad 500 ko tamdaw, saka 6 a lowad 800 ko tamdaw, saka 7 a lowad 800 ko tamdaw. Saka mapolong i, 3000 ko mapatayay a sofitay no Taywan i Filiping. Saka 10〜11 a folad no 1943 a mihcaan, malingad aca ko 500 a tamdaw a tayra i Li-song-taw no Filiping. Mapatay a ma^min koya sofitay no Taywan, awaay ko ma’oripay a minokay.
Ira ko ccay a kapah no Farangaw, ci Ngayaw na Tafakuan. Maocor a tayra i San-ta-ken no Broniyo a niyaro’ a milood. Awaayto ko kakaenen, awaayto ko timra no kowang to sapilood. Saka ’aloman ko mapatayay i piloodan. Ma’orip aca konini ci Ngayaw hananay a minokay i Taywan.
2. Pakayni i pakatayar a pisakoli no Farangaw;
1936 a mihcaan o matiliday i tilid i, o ’Amis a tamdaw ko ’alomanay a misakoliay no Dipong, ma^deng 84 ko ca’or ko misakoliay a ’Amis a tamdaw. O Farangaw aca i, 6.9 a ca’or ko misakoriasy. O tayar a misanga’ to lalan no ci’acflay, o lalan no tosiya, o kayakay. Misanga’ aca to tifo ato ka^feran. Misakali aca to kali no omah. Ano ira ko tahidang to pisakoli, caay ka ngaay a culien. Ira ko cima to paculiay i, seti’en no kincac (tayring), saka matalaw ko tamdamdaw.
To sakacaaw pacuri no niyaro’, oya miming no lifon, nga’ay sapatri to sata. Ano kaliomahanto matayar tono omah a tayal. Pahanhanan no omah a tayar i, misakoli tono kakomodan. Ira ko sowal no maritengay, o caciyaw to pakayniay to Dipong i, ano marpetto a malofo, patayraan i Nasayasay. Saka matalaw ko tamdamdaw. Mangaref yo 1941 a mihcaan a malalood to Padaka. O harateng sa no Dipong a miara to kakaenen, o frac ato kolong to hakakaenen no sofitay. Halo o malad no palatawan, araen no Dipong.
Ira ko ccay a malitengay ci Parac na ’Anga, "misakoliay kami a matayal, matating i tonotono’an a misanga’ to lalan. Ano malafot koya saso’ot, o patayto a matfad i tono’tono’an" saan ko sowal nira.
3. Sakalasawad no sra ato omah no Farangaw
(1) I ka Dipongan a dmak：
I ka Dipongan i, awaayho konika ’aloman no tamdaw i Paosongan a pala, saka ci faloco’ ko Dipong a patayni a pakafolaw to tamdaw. 1917〜1919 a mihcaan misastapang a misilsil to sra no Posong. I to’to’, i piwma, i Likafong, i Tipod, i ’Anasolay. I liomah aca no Farangaw, i si’asiloay, i Fokid, i Matang a pala. Ono Farangaw itiyaho a liomah konini. Misatapangto ko Dipong a mifakciw to sakino mafolaway no Dipong a kaitiraan a sra. Saka ma’afasto ko liomah no Farangaw. Itiyaay a malitengay, o pikaomah aca, caay ka fana’ to sapifakciwaw to omah. Saka mifakciw to i, ma’afas no Dipong ko liomah no ’Amis a tamdaw. Caay ka fana’ to tilid ko maritengay, saka masakaniw a mafalic ko ngangan no omah.
Oloma sato, paloma to tfos tosapisanga’ to ’odah. Paci^ci sa ko Dipong papipaloma to tfos. Oloma i, ma’afas ko liomah mala no kitakitto a palomaan to tefos. Olama sato, o liomah no Farangaw papipaloma to pawli. O kalitosa no omah paci^ci sa ko Dipong a papipaloma to tfos ato pawli. Hatiniay ko pireken no Dipong to liomah no Farangaw, caay ka nga’ay a paculien.
(2) Ikor no lood nika falic no ’orip no Farangaw:
Pakayni i matiliday a pirorod to nika falic no ’orip no Frlangaw. Tosa ko masadakasy a sowal, pakayni i kafolaw no tamdaw a pasayni i kamawmahan a pidmak to liomah. Ato kafolaw no tamdaw a tayni i ta’angyay a niyaro’, toya caay ko omah ko katayalan a pala. itiya i, caay ka ’aloman ko tamdaw tonini a pala no Posong i matano ’alomanay a tamdaw. Nikawrira caay ka haydaen no Dipong ko payrang a tamdaw a pacumod i niyaro’ no Yan-cu-min. Saka ikor nonini, misatapangto ko payrang a sapicumodaw i paniyaro’an no Farangaw. Misatapang aca ko kapah no niyaro’ a matayal tayni i to-kay. Olomasato misatapang to ko papotaray a payrang to sapi’acaaw to sra no paniyaro’an no Farangaw.
Ira a matilid ni Cang-i-fen(張玉芬) a singsi, koya malahdawayto a niyaro’ hananay a tilid nira. Matilid nira ko paniyaro’an no Farangaw, yo masa’osi konini a tilidi i, macucuk ko faloco’. Ano hatiniay ko ’orip i Farangaw, mangaref ko tangic no faloco’. Ano caay ka ha’enen no citongay a mirayray toya tu-se-ci-hwa hatiniay a dmak i niyaro no Farangaw, wa caay ko hahatini a mapalasawad ko paniyaro’an no Farangaw. Caay ko paculiay to dmak no cen-fu. Nikawrira yo misatapang tonini a dmak i, manga’ay a misaharaterareng to kasongila’ no paniyaro’an no Farangaw itiini. Iraho ko kakahaday a sra i satimol no tokos a Matang ato Ining. Ma^edng itira ko pipatirengan to fa^lohay a ci-hwa itini tonini a pala saan ko faloco’; Ta caay ka mapalasawad ko paniyaro’an no Farangaw tahanini.
Saka 1: Pakayni i palamitan a niyaro’ ato rayray no ’orip no Farangaw a mihalatng：
Sowal sa ci Can-i-fen singsi to pakayniay to dmak no sfi, masowal nira ko pakayniay "niyaro’" hananay a ngangan. Ano tosilen ita ko kamalo’an no misa’Amisay, o paniyaro’an ko mahapinangay. Sowal sa ci Li-i-yin (李亦園教授) a singsi to pakayniay i "niyaro’" i, masalaloma’ay no ’adipel a tamdaw saan ko pahapinag nira. Saka itini mahapinang ita konika kadadipot a mitna’ to ’ada a paniyaro’. Sowal sa ci Fong-ciyn-cang (馮建彰教授) a singsi, yo mitosil cira to paniyaro’an no Farangaw i, o ccay no marayrayay a matinakoay no ’orip no Farangaw tonini a "pala", saka laccay sa ko kamalo’ i Farangaw a pala.
Ano nengnengen ita ko nika paniyaro’ no ’Amis a tamdaw, itira ko ’aro itra ko nika ci omah itira ko paloma’ a masasidipot to sakacaaw ka samsam no loma a finacadan.
O sowal no litengen "caay ka ccay aca a rami’ad a mapatireng ko niyaro’ no Roma" sanay a sowal i, ano han ita ko pi’araw to niyaro’ no Farangaw i, o halafinayto a pakayni i lo’od, pakayniay i ’icer ato taneng ato losa’ no malitengay konika tomireng ko paniyaro’an no Farangaw tonini a pala. Ano han ita ko nika fana’ to nika tomireng no niyaro’ i, caay ka kahmaw ko piharateng ita to paniyaro’ a pala no kalo finacadan.
O niyaro’ no Farangaw ato loma a niyaro’ ira ko nika caay ka lecad a pinangan. Pakayniay i sa’opo no kapot, itiniay i sfi ko fa’inayan a misirsir to dmak no niyaro’. Saka o kasa’opoan no fa’inayan ko sfi, a minanam to dmak no niyaro’ ato sapilo’od a dmak. O sfi hananay i, o palowadan to ’orip no fa’inayan a tamdaw. Saka o niyaro’ hananay no ’Amis i, o sasifo’an no ka’oripan no tamdamdaw, caay ka nga’ay ko tamdamdaw a mi’afas a mipreng to paniyaro’an.
Saka 2: Naitini i Palidaw ko nikafolraw:
Yo nanitini i Palidaw ko nikafolraw a tayni i paniyaro’an no Farangaw. O ccayay a laloma’an kita, o ccayay ko kasadakan a pona sanay. Payni i pisafolafolaw no ’Aamis a tamdaw, adihay to ko matinakoay nangra a dmak, to saka fana’ no malitengay a misi’ayaw to sasiloma no finacadan. Saka tangasa to nika ira ni Kulas Mahengheng a ma’orip, mafana’ a malali’ay to loma a finacadan, a misaysay to rawraw no kasa niyaro’. 1884 a mihcaan sa’opoen nira ko kakitaan no piwma, to saka lali’ay a malo’ i paposongan a pala.
1887〜1892 a mihcaan i, to sakanga’ayaw no finawlan a paniyaro’. Misanga’ to kali ha’adipel no niyaro’ to sakanga’ay a mitena’ to ‘ada. Mapatireng ko 7 a sfi to saka nga’ay a misa’opo to pakah a midipot to niyaro’. To saka nga’ayto no malingaday a maomah. Hatiraay ko nika rikec no Farangaw.
O paniyaro’ no Farangaw i paposongan, mangata ko panyaro’an no payrang. Adihay ko pinanam no kapah ato kaying to fa^lohay a pinangan to ’orip no payrang.
Ano ’arawen ita ko mihcaan no kapot, i 1819 a mihcaan a misatapang. Saka 176 to ko mihcaan to nika mapatireng ko kasakapot no Farangaw. O pangangan to ngangan no kapot i, o iraay a masadak admak toya mihcaan, saka kalanganganen no kapot.
I sfi ko kapah a minanam to kalodmak no niyaro’, pakayni i dmak no kiloma’an ato kahilahila a dadmaken no fa’inayan, ato mafana’ a mangodo a midipot to malitengay, a mapatireng ko masongila’ay a pinangan no fa’inayan a tamdaw.
O pakayniay to riko’ no fa’inayan ato fafahiyan ira aca ko nika sasiloma no teser no riko’, ato dmak no kiloma’an ato lisin no niyaro’ i kiloma’an, tangasa anini caay ka falic. Ano sakero to i kiloma’an ira aca ko no Farangaw a pinangan.
Pakayni i paniyaro’an no Farangaw i paposongan i, o sata’angayay a niyaro’, o tamdaw sa i, o sa’alomanay. Saka yo patireng ko Tay-tong-su to masalaloma’ay no tu-su-ci-hwa ko paniyaro’an no Farangaw, caay paka harateng hakiya to nika halafinto ko paniyaro’ no Farangaw toniniya pala? Ma^deng cangra a mi’osaw to paniyaro’an no Farangaw a mikilim to loma kakahaday hapicowatan sapatireng to fa^lohay paniyaro’an. I satimol no tokus i Matang, ato Ining. Itiyaho away ko loma’, o omahho. Ano ha^enen ko piharateng no citodongay to tu-su- ci-hwa, wa ma’osawto ko paniyaro’an no Farangaw, to saka caaw ka liwasak no niyaro’. Ano nengnengen ko paniyaro’an no Farangaw i, sahto o paloma’an aca ko pisa’osi, awaay ko pisao’si to sang-yi-ci hananay a ma’araw.
O malitengay i tiyaho caay ka fana’cangra to tilid. Itini to kali’aca, oloma masakaniway no payrang ko malitengay i tiyaho. So^linto i ikor no lo’od ’aloman ko malingady tayra i Tay-pak a matayal. Nikawrira o Falangaw a tamdaw i, o ciomahay ma^min, Ira ko pipahanhanan to tayal i omah i, tayra i Tay-pak a matayal. Ano kamaomahanto minokayay ko ’alomanay i niyaro’ a maomah. O wawa ato malitengay i masiday i niyaro’, i loma’ saan.
Nanoya mala tu-su-ci-hwa-cito ko paniyaro’an no Farangaw. cifaloco’ ko ’alomanay a payrang to sapi’acaaw to paloma’an a sra no Farangaw. Mato sowal ako, ano caay ka mapalalan to To-su-ci- hwa-ci ko paniyaro’an no Falangaw i, mimaan hatini ‘alomanto ko payrang a mi’aca, ta ca’ay ka hatini a mapalasawad ko niyaro’ no Farangaw.