Lalood i Cepao'
Lalood i Cepo' ( 大港口戰役)
mikawitItiya ho ono Kuwapingen o " 大港口事件 ) hananay a pangangan, o matiyaay o cowa ka saan i laloma no Taywan a kalofodfod konian sanay ko totodong no ninian , matiya o misafaay to pilood no to'as no 'Amis a tamdaw, orasak i 2022 miheca a pitahidang no kofa no Fakong malisaot ko polong kakitaan no Fakong a masasowal, malacecay ko nisafaloco'an no mikaykiay to pifalic a pangangan sano Kuwapingen o " 大港口戰役 " hananay to a miketon no 'alomanay a pangangan, onian matatodongay tono 'Amis a sowal tora lalood sanay cowa ko fodfod.No 'Amis a pinengengen tona lalood(大港口戰役阿美族觀點)[1] konini.
Oya 1878 a mihcaan a tata’angay a kalalood no sawaliay a niyaro’ no ’Amis ato sofitay no kuwaping no Mancing i, o “Lalood i Cepo’ ” hananay konini. Tahanini ira to ko 146 mihcaan.Tangasa i tatenokan no 1700 a mihecahecaan i, matatootoor ko Holan ato Sipanya a tamdaw a tayni i Taywang mali’aca to maamaan a dafong. Tona mihecahecaan i,matatodong to pikowan no Kaping no Mancing i tiya, ira ko pipa’ading no cikowangay a sofitay no Mancing, orasaka,sa’aloman sa ko Payrang a mi’afas a mi’eco to sera no ’Amis to hakamaro’an nangra a misatata’ang to niyah a tayal.
Nikawrira, yo misatapang kono papotalay a finacadan a micomod i, itiyaay ko pisatapang no ’Amis a tamdaw a mipa’ading to sapidipotaw to ka’oripan a pala ato niyaro’. Talacowa adihay ko nikalalood ato papotalay a finacadan ko tamdaw no Taywan, o sakakaay ko kararimaan nona kalalood i Cepo’, wataay to ko pikinalefoh no ’Amis a mitaker to ’ada a midipot to ka’oripan nangra a pala. Oninian how i, ona tadamaanay a “Lalood i Cpo’ ” lafinay tato a caka lingwaen, pakayni toninian a lalood ko kahapinangan no tamdamdaw to i’ayaw no cimacima iraayto i sa’ayaw aca ko ’Amis a tamdaw a maro’ itini. Orasaka, i rayray no nitilidan a rikisi no Kuwaping i, caay ka samaan ko pinengneng no Kuwaping toninian a lalood. Mangaref taynien to i rikisi no Kuwaping tona 5000 komihcaan i, awaayto ko cecacecay aca a nitilidan pakaniay to demak no i Taywangay a ’Amis Tamdaw.[2]
O mitiliday to rakat no rikisi no Yincumin i, sahetoay o tao a finacadan, o nangra aca a tilid ko sapitilid. Pakaynien nangraay a harateng ko pinengneng a mitilid toninian a kalalood no ’Amis. Tinako sa, mitilid sa ko payrang matiniay,o saka pi’afas to sera no ’Amis i, o mamisanga’ to ha lalan nangra, ta mafalic to ko kanga’ay no niyaro’ nangra saan. Painien to hapitilidan ato paisingan, ta macakat to ko ’orip no itiniay saan cangra o Kuwaping. ’Arawhan aca, ano o saka nga’aya no ’Amis ko nidemakan ngara i, nawiro mi’a’afas to omah, mi’afas to fafahiyan no niyaro’,palakulien ho ko tamdaw no niyaro’ no ’Amis, adihay haca ko karawrawan ato nikacacoli. Saikorayto i, mala tata’angay to ko kalalood no nikacacu’ay. O hatiniay i, o tao a finacadan ko patadoay a mitilid to no roma a finacadan a rikisi, ta toor hanto no awaay kono tireng a tilid ha sapitilid to no tireng a rikisi a finacadan i, tada o kasemelanto ko matiniay a demak.
Anini sato, ano tikolen ta a minengneng kono i ’ayawayho a marakatay a demak i ’orip no ’Amis i, mahapinangto no mita konini, o tata’angay a ’icel no kitakit ko milengatay a mifolaw to miningay a niyaro’ no ’Amis. ’Aloman ko sofitay, tadamaan ko sapirood nangra a ’idoc, sasiroma saan ko nika masafa ko ’Amis, orasaka, o micu’ayay kamo, o mali’angay a finacadan ko ’Amis, saan ko pifelih nangra a mitilid to rikisi no Taywan.[3]
Iraay ko matiniay a pifelih to sowal saka, tanamen ta a mikilim koya masidayayto ato matawalayto itira i nalacolan koya itiyaayho a demak. Loficen ta a patatongotongod koya mapicpicayto a facu ato marakatay no tato’asan no ’Amis a demak. Hasapipalal toya ikmoday a caayto ka songira’ ato matawalayto a harateng. Ta mahapinang koya so^elinayto a demak to o fonos ko sapisi’ayaw to kowang a kalalood, o pikinafalah no tamdaw to ’orip a midipot to niyaro’ ya sanay a nika fana’.
Saka 22 a romi’ad no saka 4 a folad i 1995 a mihcaan i, itira i potal no loma’ ni Asoy i Cpo’ ko pipatireng to ’eri’ a ngayangay. Ira ko piharateng a mita’ong toya i’ayaw to semo’ot ira ko pinapina a mihcaan a “Lalood i Cpo’ ” hananay a demak. Miharateng toya mihadidi ko pilood a misi’ayaw to nika’aloman ta to no fofitay no Mancing, kinapinapina a malowid ko ’ada, ci’icel ko tamdaw to sapitakeraw to ’ada a midipot to niyaro’. Nikawrira, kaikorto i, ira ko pitarakar a misa’efit no fofitay no Mancing to kapah no ’Amis, oya 165 a tamdaw ma^emin a pala’edef han a mipatay. Karteng ko faloco’ no tamdamdaw itiya, a mipatireng to ’otoc a fakeroh a mikining. Itiya awaay ko cecacecay aca a tilid tona ’otoc a fakeloh. O sapipahapinangaw konini to i hekalay a tamdamdaw, ano awaaway aca ko tilid no ’Amis i, ’adihay ko tadamaanay a demak i rikisi no to’as ita.[4]
Saka 4 a folad no 2008 a mihcaan i, o “ Saopo no Singsingsi no Ta’angayay Pitilidan” itira i Kohkoh ko sa’opo no midemakay to pikingkiw a malalicalicay pakayni i ikor to 130 a mihecaan no “ Lalood i Cepo’ ” hananay.Matahidangg aca ko finawlan a maainini to niharatengan.Oninian a mipadetengan a mitawal a rikisi no mita i,nanay matalahekal to ko so’elinay a demak ta mapalata’ang ko to’as, mahapinang to no tamtamdaw a mafana’ to nikatadamaan ko materekay no ’Amis a rikisi i Taywanan, ta mahinom to ko salo’afang no to’as ita. Osaka saan ta talolong to ko kafana’ no tamtamdaw cowa kaawa ko rikisi no mita.Hatiniay ko pades ato kacodaah no ’Amis a tamdaw a kinafalah to ’orip a midipot tona pala i Taywan.[5] Oya demak a masa’opo a mikining i 1995 a mihcaan, ato milsapay i niyaro’ a miloloday ko pikingkiw i 2001 a mihcaan, ato pisadak to nikingkiwan a tata’angay Kapolongan-Nitilidan i 2008 a mihcaan. Malaheci to no “ Saopo no Singsingsi no Ta’angayay Pitilidan” konini a mainsac. Masacecayto i cecayay a nitilidan a mapasadak i saka 4 a folad no 2008 a mihcaan. Anini a mihecan o sakakinatosa to a pasadak to matiniay a Nitilidan ta mafana’ ko cimacima to katadamaan nona “Lalood i Cepo’”. O sakakaay a kasasiromano ’ayaway ato aniniay a nipasadak i, adihay ko nipacomadan a harateng no ’Amis a tamdaw no aniniay.[6]
O mamisatata’ang to piharateng tona saka145 miheca no “Lalood i Cepo” tonini a mihcaan, orasaka, ira ko piliyaw a pirina’ tonini mikingkiwan a nitilidan. Nanay ’aloma’aloman ko mafana’ay toninian a rikisi, caay ko mamasawad konini i rayray no rikisi no Taywang. Yo misatapang to karetengay a pisafaco a misanga’ to rayray no rikisi no Taywang i, o mamangay aca konini a pihawang pasi’ayaw, nanay pakayni pisatalolong ko pikingkiw to kahacecacecay no demak, matatongotongod koninian i, malahci ko masongira’ay to a rikisi no polong no Yincuminco no Taywan. Matongal ko nikafana’ a mikinkiw to pirecep i kapolongan a harateng, ato pisiwar to kacomahad no niyaro’.Pakayni tonini “ Lalood i Cpo’ ” a demak i, omaan ko nikafalic no ’Amis a tamdaw ano saan i,pakaynien ita i kafalic no ’orip no cecay a finacadan mahapinang konini. Ano kitinien i “piliyaw a misanga’ to rikisi ato ponka no niyaro’ ko demak” i, caka ^eca mahapinang ita o kakalimlaan ko materekay no to’as ita a ’orip, ato papasitira to fa^elohay a rakat no finacadan ita.[7]I 2016 miheca saka 8 folad sakacecay romi’ad, mili’ay ko congtong ci Caiyinwen to polong a Yincumincu no Taywan, sowal saan,itini i Taywan deng o payrang aca ko iraay ko rikis away kona Yincumin a rikisi.Nikawrira,i’ayaw no pinapina a patek ko mihecaan, iraayto a maro’ itini tona Taywan, makadofah ko kaciponka ato kacitaneng,mararocorock tahanini. Nikawrira,dengan o ci’icelay a finacadan ko pi’arawan a mitilid to rikis,itini ko pili’ay no mako to polong no Yincumin no Taywan.Ona pasadak tona ohong todongay o pipatalahekal to kapalal no faloco’ ono niyah a rikis oniyah ko mamitilid ato mamipakimad.Tada miaray to pipacafay a midama tona pipasadak to nitilidan ko Sakakay Citatodongay to Yincuminco Sakowan ato kokosyo no Fakong, ato polong finawlan.[8]
Lalengatan nona lalood(這場戰役的起因)
mikawitO lalegatan nona lalood ira ko sepat:
sakacecay(1):mi’odang to fafahiyan no niyaro’(調戲部落婦女)
mikawitO Tatolotolo ko fafahi ni Tangahay i niyaro’, cisowal sa ci Tangayhay:kako o tapang mikowanay to hitay no kaping, iray ko faloco’ nomako a mitahitdang to hitay nomako a tayni i cepo’. Ano tahini ko hitay no mako i cepo’, o ngohah sato ato fafahi no kapah no cepo’ a caay ka’eca ka ’afas no hitay no mako. Misapades ci Tangayhay to finawlan no niyaro’, tayra i Kohkoh mikayki liliden no kapah,mikuli ho to kapah no niyaro’, mi’odang to fafahiyan no niyaro’, ano so’elin ira ko hitay a tayni,alacecay ko fafahi han i ma’emin to awa ko fafahiyan no niyaro’ halowawa caka ’osaw no kaping.)[9]
Sakatosa(2):palakoli to malitengay ato kapah no niyaro'(勞役部落老人及年青人)
mikawitMipapisakoli sato to finawlan, rakat sa a tayra i folalacay a micolo’ to dafong no kaping,o tomok to, o mama no kapah to, ato kapah,palalen hananay a papisakoli, awa sato ko kalita’angan no tomok, mama sato no kapah cato ka pakasowal to karalemay a selal,oya fangcalay a kasaselal no niyaro’ caayto ka sa’osi’osi ko tayal.[10]
Sakatolo(3):mapalahedaw ko kailisinan(破壞歲時祭儀)
mikawitO kailisinan a romi’ad caka saan ko kaping,sa’opoen ho nangra ko kapah no niyaro’ a misakoli papisanga’ to polol no hitay, na onian ko kasasifod no ilisin,mapalahedaw to ko pingodo to to’as,to kawas no pala ato riyar.
Sakasepat(4):mi'afas to sera no 'Amis(搶佔阿美族的土地)
mikawitYa tahayni saho ko kaping i cepo’ i, tado han nangra ko misamatangan no finawlan a pala a mipatireng to polol no hitay, sa pangangan han no ’Amis to napololan,ma’eco ko sera,mapalahedaw ko maamaan a kinaira no liomah,itirato ko kanikaw no ’orip no niyaro’.
Mipaci'eci a papikapot to Tangafolan finacadan: (強迫馬卡道族參戰，以番制番)
mikawitI kalaloodan a mihecaan, ira heca ko sapiliyaw a mafodfod namo o Cepo’,irray to ko sowal nira ta miyanan a mikapot kamo tamiyanan. Ano caay pikapot, patayen niyam saan tamiyanan, ora ko saka “ Hay ”han niyam. Ano matira aca ha salikaka i ’Amisay a faki na’onen kami haw, nengneng ko tireng niyam aka pipatay tamiyanan o salikaka a mafa’ to kami kira. Na matira ira to “Lomowad to kami saan koya hitay no Kaping. Ano tayra kami i niyaro’ namo haw, caferen niyam kamo, malalatihi niyam a mifolaw to kapah no Cepo’” saan ko kaping.[11]
Pacefaday a tilid(註腳)
mikawit- ↑ 蔡中涵編著:「Ono 'Amis a pinengneng to " Lalood i Cepo' "---大港口戢役的阿美族觀點」。 財團法人台灣原民文教基金會，2022.08,27
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，貢2。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁3。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁4。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，,頁5。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁5。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁6。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁53。
- ↑ 蔡中涵編著前揭書，頁53-54。
- ↑ 林江義碩論。「台灣東海岸馬卡道族在抗清事件的角色」。收錄在蔡中涵編著《Ono 'Amis a pinengneng to " Lalood i Cepo'》--大港口戰役的阿美族觀點。頁79-82。