Palau,Republic of Palau(帛琉) mikawit

 
Flag of Palau

Palau kitakit (Inkilis: Republic of Palau) ; Palau a sowal: Beluu er a Belau; Dipong a sowal: パラオ共和国), polong a sowal (Palau, telang Belau ano ca Pelew) itiniay i saetipan no Taypinyang kanatal a kitakit. Polong no kitakit ira ko 340 a pala, o no Mikelonisiya a palapalaan a Karolin pala a kalocalay, polong no dadahal 459 pinfang kongli. Alomanay tomdaw i Karoer a pala. Takay i o Encilomot mingata to Papoertapo pala, nano Maylaykayauke kowan. Mingata to Intonisiya ato Filipin ato Mikelonisiya ko Palau.

I ’ayaw no 3,000 mihecaan, nai Filipin finawlan mafolaw tayni itini a maro’; tangasa ’ayaw no 900 miheca, itiniay a finawlan saheto o Nikelito tamdaw. Ona pala i 16 sici o Ilopiya ko pakanengnengay, 1574 miheca malo no Sepaniya waliay Intiya a palapalaan to. 1898 miheca, Sepaniya i kalalood to Amilika malowid; 1899 miheca, midotoc to Toic ato Sepaniya a katatelek, ona palapalaan mapa’aca i Toic kitakit, mapatodong i no Toic a Niwkiniya a kowan.

Saka 1 kalalood no hekal, Palau macalap no Dipong, nanoya mapatorod no kasakitakit ko Dipong to “Patono a mikowan”, mapacomod i notimolay a palapalaan. Saka 2 kalaloodan i, o Maliyana a palapalaan ato Palau a kalalood, hitay no Amilika ato Dipong kinapanapina a lalood, halo Pelayliwo a lalood. 1949 miheca, o Palau ato pinapina i Taypinyang a kanatal mala no Amilika a patorodan nikowanan i Taypinyang. 1979 miheca, Palau kana’ayen mikihatiya to Mikelonisiya kasakitakit a kapolong mitopa; midotoc to Amilika to Mapakoniraay kapolongan a katatelek, i 1994 miheca Palau mihapiw to misiikeday kitakit.

Takaray sowal (概略): mikawit

Palaw Kapolongan a Kitakit帛琉共和國(Ikiris a sowal:Republic of Palau;Palaw a sowal:Beluu er a Belau;Dipong a sowal:パラオ共和国),kalopangang o Palaw(Palau), o katelang ho a ngangan i, o Belau anocaPelew.

 
Koror chiefs in 1915

O Palaw a kitakit o ngangan sano Ikilisnen i Republic of Palau, sano sowalen no Palaw a tamdaw i Beluu er a Belau, halafin ko Dipong a mikowan itini sa ira ko pangangan no Dipong to Palao sanay, nikawrira, o Palaw ko ma'alaay a ngangan. Itiniay i sa'etip no Sina'otay Riyar(太平洋) ko kaitiraan nona kitakit.

O palapalan a kitakit sa awaay ko malalitingay a fiyaw i sera, o pakariyar to ko kalafiyaw to Inni, Filipin ato Mikolonisya.

I'ayaw NO 3,000 ko miheca, o nani tiraay i Filiping a to'as ko sarakatay a tayni tona kitakit a maro', tahira to 'ayaw no 900 mihecaan , o tamdaw no itiniay sahetoay o Nikolito (Ikiris sowal:Negrito; Kuwaping sowal:格利陀人)a finacadan. i 16 sici ma'eco no Yoropa kona kanatal, i 1899 miheca makaketon ko Toic ato Sipanya, do'edoen konini, mapaliwal kona kanatal i Toic, malocecay no mikowanan no Toic a Niw-Kiniya. i 1947 miheca, o polong itiniay i Taypinyang a kanatanatal makowan no Amirika, 1979 miheca,milalang ko tamdaw no Palau to sapitekoaw to Mikoronisiya, i 1994 miheca , makaketon ato Amirika, laheci sato ko kaiteked to niyahpikowan.

Palapalaan (地理) mikawit

 
Palau on the globe (Southeast Asia centered) (small islands magnified)

Itini i 7 30 N, 134 30 E, noOsiniya ko Palau.

Polong no sekalay i 459 sq km “saka 198 ko rayray no ngangan. ” “O sekalay no sera i, 459 sq km, no nanom a sekalay i, 0 sq km ” Polong i 21,347 ko tamdaw.

Ikalaloodan i sakacecay a lalood no polong kitakit i hekal, ma'eco no Dipong kona kitakit, orasaka, adihay ko cinganganay tono Dipong a ngangan ko tamdaw nona kitakit.

sera(土地) mikawit

Masakilac ko sera o malo kakaomahen(農業) a sera 10.80%, Malo no kilakilangan(林業) a sera 87.60%, malo no roma to a sera 1.60%.

Likisi (歷史) mikawit

1. Sepaniya- Filipin katokfo 1574-1899 miheca.

2. Toic a Niwkiniya 1899-1914 miheca.

3. Dipong kitakit- hatay no Dipong kitakit micalapay 1914-1919 miheca.

4. Nayo citodongay (Dipong) 1919-1944 miheca.

5. Amilika- hatay no Amilika micalapay 1944-1947 miheca.

6. Taypinyang patororan a sera (Amilika) 1947-1994 miheca.

7. Palau- Palau kitakit 1994 miheca tangasa anini.

No Sepaniya a mihecaan (西屬時期) mikawit

 
Ono Toic mihecaan a nikowanan

I 1783 miheca, o Portukuis pakanengneng to Palau, ikor i o Sepaniya ko mikowanay, pacomod han i no Filipin a patodongan no Sepaniya waliay Intiya a palapalaan. Nanoya i 18 sici o Inkilis paliwalay milingato tayni i Palau, Sepaniya i 19 sici misa’icel to Palau. 1898 miheca, i Palaos a ngangan ko saocor no Palau mikihatiya to sapingitangit sapisiiked no kitakit a saopo a Malolos romaoc (Inkilis: Malolos Congress). Nanoya o no Sepaniya waliay a Intiya ato Filipin kantokay, Palau o dengan taypiw no Kalolin a palapalaan ci salongocay. Kalomaocan a sowal ano misiiked ko Palau o cacokeren[6].

I 1899 miheca a “Toic Sepaniya katatelek (Inkilis: German–Spanish Treaty (1899)). Kalolin palapalaan no Palau a mapaaca no Sepaniya i Toic kitakit, mala no Toic Niwkiniya a todong, Toic mikowanan i, itiya ko Palau misatapang afinong ato kisyafa milingato mipaloma, itira i Angkaer misitapang mikarkar to Liwang.

Saka 1 a kalaloodan, Dipong micalap to nikowanan no Toic a Kalolin palapalaan. Paherek ko saka 1 kalalood i, o kasakitakit patoror to nano nikowanan no Toic a Kalolin palapalaan to Dipong, mala no Dipong to a nikowanan i Nayo a pala. Patirengen no Dipong ko Nayo ato Palau a todong i Keroer. Alomanay a tamdaw no Dipong tayni a mafolaw i Palau, saka Palau citodongay a tamdaw 3/4 saheto o  no Dipong tamdaw. I Dipong a pikowanan, patireng to pitilidan, isingan ato lalan. 1920 mihecaan a Keroer mala o aniniay to a tokay.

Saka 2 kalaloodan, o Palau mala saka pakayraan no Dipong 1941 miheca micalap to Filipin, toya kalalood mafelin ko nano Amilika a Filipin i 1943 miheca patireng to mi’emetay no Dipong a Filipin saka 2 kitakit[7].

 
Sakatosa-Lalood no Hekal

Saka 2 kalalood a likisi (二戰歷史) mikawit

I saka 2 kalalood no hekal, macalap no lakapot no hitay. I saka 2 kalaloodan no hekal, o Amilika i Pililiw lalood i 1944 miheca nai kamay no Dipong macada ko Palau, itiya 2,000 ko no Amilika tamdaw ato 10,000 ko no Dipong tamdaw ko mapatayay. I 1945 – 1946 miheca, Amilka miliyaw citodong mikowan to Filipin, pakayni i Manila pikowan to Palau. Nikawrira misasiiked ko Filipin i, o kacitodong mikowan no Amilika to ka^etipay Taypinyang malinah tayra i Kowan kanatal. 1947 miheca Linhoko songila’ o Linhoko An-li-huy saka 21 haw mihayda patorod to Amilika mikowan to i Ttaypinyang a mikowan.

Pasayra pisiikedan 邁向獨立 mikawit

1979 miheca patorod mikowan to Taypinyang 4 pala mihayda i Mikelonisiya kalakapot, nikawrira Palau ato Marsal kanatal caay kakahi micomod. Palau i 1978 miheca milingato sapisiikedan, mihayda ko Filipin, Taywan ato Dipong a macoker. 1981 miheca 1 folad 1 romi’ad patireng to Palau kitakit, patireng to pipaterep to pina’ang ato pacomod to heneng temera “’eca ko heneng a kimpo”. 1986 miheca o Amilika nai 15 miheca ditdithan to 4 yok 5 patek ’ofad Amilika payso sadama to kicay ato mihayda to pisiiked saki Palau masasitelek to 50 miheca ko “Pakonira malakapot kasasitelak” (Compact of Free Association), midotoc tina kasasitelek miraoy to laloma’ a sakowan malayap sifo no roma kitakit, kasa’etal saki kasakitakit masakapot masasitelek ato miketon, ano o sakipapotal a demak malalicay ho to Amilika, o sakiliyok o sofitay no Amilika ko miadingay, Amilika citodong miocor to tamina ato hikoki tayra i ’etal Palau, caay ka citodong ato pina’ay kai Palau pateli to heneng sapilood; kai nian ira ko ’odang to kimpo no Palau to “’eca ko heneng a kimpo”, saka milongoc to Palau pacalina’ paterep tina kimpo a liyad. O nia telek kina 7 caayen pihayda no finawlan no Palau, tangasa i 1993 miheca 11 folad saka 8 lekad mihayda ko finawlan, Palau i 1994 miheca 10 folad 1 romi’ad malaheci misasiiked.

’Aya:way a nalacolan 史前遺址 mikawit

Iti:ya ho tamdaw no Palau latek nai Polinisiya anoca Asiya. Pakayni i kasalaloma’an to nai cowaay a tayni sanay sowal i, Palau a tamdaw latek macacamolay to Milanisiya, Mikelonisiya ato Polinisiya finacadan a tamdaw. Orasaka Palau a tamdaw minaon toni a pahiceraan, caay ko Mikelonisiya finacadan tamdaw ko kahiceraan. ’A:yaw no sowal to nia palapalaan o “Kohetingay palapalaan” saan, i Autaliya a kahirahiraan no Tilid (felih mana’ang capi tilid, mana’ang kalocalay) makilim ko ’ayaway a cico ato picoka no niyaro’, makilim ’ayaway Keloer a tapang/kakitaan ci Ibedul ira ko citiliday ato mifekes to tangila a syasing. Tina miheca pikingkiw i, nai 14C niketonan miheca a heci ato kasadak mikingkiwan no mipawacayay, mapasadak a patayni i fa^elohay pakayraan tina likisi nia palapalaan. Manengneng ko pitademan a nalacolan pahapinang, o Palau itini i Tayangcu o sarakatay ira ko mitademay a pidemakan. Nikawrira saki Palau tamdaw i hakowaay maro’ itini tosaay ko sowal, cecay a sowal i ’a:yaw no 2500 mihecaan, roma a sowal i ’a:yaw no 1000 mihecaan saan. Itini i Cawa (Inkilis: Java), iti:ya ho iraay to ko kasasi ’acaan to Palau, ira a manengneng ko Fololes a tamdaw. 2007 miheca, ira ko mikingkiway i Palau a Roke palapalaan manengneng ko no Fololes a tamdaw po’eneray masidayay ’okak no tamdaw[8]. Oni a manengnengay maeden mafelih ko ’ayaway a tinako, nikawrira tangasa anini tina pikingkiw ira ho ko laliyangen. Nia patekan no mihecaan i, Palau a tamdaw malowad ko misa’alingayay no ina, o sowal nai Cawa malinahay a finacadan ko patayniay a lekakawa. No to’asan, o sera, payso ato malilitay matiya a misa’alingayay no ina nirayrayan. Sangasaw a sera o fafahiyan a kakitaan ko citodongay pafeli to sakakaay a fafahiyan. Nikawrira aniniay ira ko citodongay to misa’alingayay no mama pakiraan, onini i tona mikowan ko Dipong mapacomoday i salaloma’an no rayray no Palau. Saka 2 kalaloodan, mitanam ko Dipong miliyaw parocek to srea patodong kasacecay no salongoc, sapipalasawadaw to matelangay lekakawa. Sakitini adihay ko laloma’an masasiwtoc toni a rikec.

Sakadademak (行政) mikawit

Palau a congtong o tatapangan no kitakit ato sakakaay no laloma’ kasakapot, 4 miheca o finawlan ko misingkiway sakaira. Aniniay a congtong ci Huysoren, nai 2021 miheca 1 folad 21 romi’ad mapatireng, 4 miheca ko lekad. Laloma’an sasiiked pikowan (2017-2021) 8 ko siiked no po, haki Kitakit kowan po, Sakipayso po, Patirengay kali’aca po, Niyaro’ ato Punka po, Kiwiko po, yisi po, Holic po ato Tataparan kinaira ato pi’arawan pala po, kakeridan o congtong ko paocoray mihayda ko pikaykian.

Faylo:Capitol-complex-melekeok-palau20071220 crop.jpg
Pikaykian no Kitakit

Patireng to rikec (立法) mikawit

No Palau pikaykian malitosaay lekad, o sowal Olbiil Era Kelulau, o Senate, o House of Delegates a tosa. Senate iing 13 ko tamdaw, no tamdaw ko patodong kasasi ’etal to (Senatorial District) a todong, o House of Delegates 16 tamdaw, yo 16 ko kasa’atal no kadademak masingkiw ko 1 tamdaw, tosaay kasasiiked a iing 4 miheca ko lekad. Anini o saka 10 a lekad (2017-2021), i 2006 miheca 11 folad 1 romi’ad miliyaw misingkiw, i 2017 miheca 1 folad 19 romi’ad patireng.

Papotalay kasasili’ay (外交) mikawit

Tangasa anini 2019 miheca, Palau kitakit 90 ko kitakit ato kasasili’ay to sakisici, minengneng to pirayrayan. I Amilika Wasenton ato niwyoko, Taywan, Dipong, Filipin mapatireng ko kalali’ayan a citodongay; Taywan, Dipong ato Amilika patireng i Palau to kamaro’an katayalan no kitakit, maocor ko tarokos.

 
o paliwalay to dafong a kahiceraan

Saki Dipong a todong 與日本關係 mikawit

Palau kitakit ato Dipong manga’ay ko todong malali’ay, i saka 1 no kalaloodan, nano macalapay no sofitay no Dopong, nanoya patorod ko kasakitakit kapolongan papikowan to Palau kitakit. Mapidah ko Dipong, misiiked to ko Palau kitakit, itiya misingkiw to Dipong a tamdaw ci Nakamola Kuo malacongtong no kitakit.

Saki Taywan a todong 與中華民國關係 mikawit

Palau kitakit ato Taywan i 1999 miheca malali’ay, makakafit ko kasasili’ay. 2017 miheca 12 folad 30 romi’ad sacisowal sa ko congtong no Palau kitakit, tahanini caay ko sapifalicaw to sakalali’ay to Taywan, saki papotal a kalali’ay o niya ko citodongay miketon.

Saki Congko kalali’ay 與中華人民共和國關係 mikawit

Congko a kitakit ato Palau kitakit away ko sakitodong[9]. 2019 miheca, tatosaay kasali’aca ira ko 1900 ’ofad no Amilika payso[10]. Tahanini congko awaay ko pafesotay rakat no hekoki, o lafang manga’ay pakayra i Hongkong, Makau, Seoul, Taypei a pasasiyor tayra i Palau kitakit[11]. 2017 miheca, ira ko pihapiw “Congko tina romi’ad paterep to mirarakatay caay kanga’ay tayra i Palau kitakit”, o sowal mapapipaterepan ko citodongay to sapirarakat to sakatayra i Palau kitakit, caayay pido’edo matefoc to takaraway satefoc a payso, mapalasawad ko saki Palau kitakit a kafanaen ato patiyamay, saki Congko a papotalay po caay pihakeno[12]. Congtong no Palau kitakit ci Huysoren tayni i Taywan a sowal, i ’ayaw aloman ko lafang no Congko tayra, malipahak ko finawlan no Palau kitakit, sakiikor to matini to, nikawrira lowan lowan sato ko tamdaw, matiya o “pi’ilos” aca. Pacecay to sowal ci Huysoren, cangra (Congko sifo) na pasowal tamiyanan, “sakaira citolas, romi’ad citolas” saan[13]. Palau kitakit makila 16 ko sakowan. Ta’akay a pala makila 14 sakowan, masataporoay katimol ka’amis 2 sakowan. Ni a 16 sakowan marayaray:

no kitakit a romi’ad 國家紀念日 mikawit

Pihiratengan no kitakit a romi’ad i sakapito 9 a romi’ad.siyoto(首都) O [[[Ngerulmud]](恩吉魯穆德) ko Siyoto.

O Sawara’an no kitakit(國家) anini i ci Tommy Remengesau(湯米·雷蒙傑索), patirengan(擔任) a romi’ad i 2013 a miheca(年) saka 1 folad(月) saka 17 a romi’ad.

Pihapinangan a tilid(註腳) mikawit