Papua Niw Kiniya(巴布亞紐幾內亞)

O tada ngangan nona kitakit sano Ikirisen I Independent State of Papua New Guinea, sano sowal no Papua Picin i Papua Niugini, sano Silimotu sowal i Papua Niu Gini, o ma’alaay a ngangan i o Papua Niw Kiniya, sa kantang han i Paniw. Itiraay I satimolan no Dadahalay Riyar, o malapotay a sera I fatad no sakawali no Niwkiniya pala, madado’edoay ko sera I saka’etip to Papua Sakowan no Inni,I katimol I mingataay to Auco, I ka’etip masasi’ayaw to Solomon riyaran pala.

O na ngangan to Papua Niwkiniya hananay I,itiya awa ho a tayni ko Yoropa a tamdaw, O papua sanay a sowal I o pitoro’to riyaran pala。 Nani cowaay ko palamitan nona tilid hokiya, tahanini away ho mapatesekay a sowal. Ira ko cecay a sowal I nano sowal no Totori Tata’angay Laloma’an (蒂多雷蘇丹國)a sowal sanay(Tidore language),ona Laloma’an I o cecay a mikowanan no Kakita’an I Moluka riyaran pala I Inni. o tatodong nona sowal(o imi nona sowal) ,「papu」o(malacecay)sanay,「a」o (milalangay),patateko han i 「cowa ka lacecay」ano ca, o「iraayay a pala(sa caka lacecay)」sanay. Ora Irian hananay ngangan I o pitoro’ toya riyaran pala ato Irian Sakowan a sowal no Inni,oya I Irian Barat sakowan. Ona sowal no maro’ay I Piyako riyaran pala a Piyako tamdaw a sowal, o imi ira i 「palowad」、「mapacakat」sanany, nipahadakan ni Markus Kaysipo i 1945miheca,yo kalomowadan ningra a malatapang no Irian Sakowan.

Pi'arawan(目錄) mikawit

2 Takaray Sowal(概要)

3 Likisi(歷史)

4 Palapalaan ato kakarayan(地理與氣候)

5 Sakowan(行政區)

6 Sici(政治)

7 Punka ato Sowal(文化與語言)

8 Pihapinangan a Tilid(註腳)

likisi(歷史) mikawit

I’ayaw no 8000 patek miheca, iraay to ko tamdaw a maro’ I takraway a tokos. Nani 18sici tahira I 19sici nga’ ira to ko kaysya no Olanta nani Patawiya a tayni mikowan tona kanatal, nikawrira,o lawac nona kanatal sahetoay o kilakilangan ato nanonanoman a henot, caayay ho ka nga’aay a ‘aroen no tamdaw, sa itira sanay ko tamdaw i hadhad no lawac no riyar a ma’orip.

 
Territorios coloniales de Nueva Guinea

Itira sato i 19sici ‘aloman’aloman ko Yoropa a tamdaw mala’afa’afas a micowat hano niyah sakowan, 1884miheca o Ikilis ato Toic malapecih han ko NiwKiniya, ato I ngataay a kanatal. I 1906miheca patelas han no Ikilis a pafeli ko Auco toya mikowanan a sera mala no Auco to a samowan.

Yo malaheci ko sakacecay a lalood no kaloakitakit,ma’eco no Auco koya mikowanan no Toic asera no PapuwaNiwkini, I 1920miheca,12folad,17romi’ad palaheci han to no Kocilinmon(國際聯盟) a papikowan ko Auco; I kalaloodan to sakatosa no kalokitakit, ma’eco no sofitay no Dipong ko na kitakit,yo malaheci to ko lalood I sano yanan han no Linhoko a papikowan ko Auco toya sakowan no Toic a pala, itiya sato I 1949miheca,oya nano sakowan no Ikiris ato sakowan no Toic palapolong han a palacecay, o 「PapuwaNiwkini Sakowan」han a pangangan. Tahira sato I 1973miheca 12folad 1romi’ad, milikakawa to Niyahpikowan.1975mihwca, mapalasawad to ko pikowan no Auco nga’ tiring sanay to kona kitaki.

Palapalaan ato kakarayan(地理與氣候) mikawit

O polong no hadahal a sera no PapuwaNiwkiniya 462,840㎢, I sakatimolay no telong a konis no cikiw, o kala’oraday, mado’etay ko romi’ad itini. O I fa’edetay a kilakilangan kona pala itini, oria sakaadihay no maamaan a kina’orip, o killing to, o ’a’adopen to matahtah.

O taliyok palapalaan I miriniay tono Auco, Niwcilan, ato I kawaliay no Inni a riyaran kanatal, malapot ko Solomon ato Wannatu. O romi’ad sa I fa’eday, mado’etay to tepor no mihwca.

Sakowan(行政區) mikawit

PapuwaNiwkiniya a kitakita I sepatay ko tata’angay a Sakowan(Rigion), onini ko kasa’ike’iked no tayal to, patiyamay to,ato kasasiromaroma no ‘orip no tamdaw. Tona sepat a tata’angay Sakowan I nipecihan ho to 22 asakowan(省) ato cecay a Niyahpikowan(Pusenwil Niyahsakowan) ato kamaro’an no sifo a Tata’angay Sakowan. O cecay a sakowan I nipecihan ho to maloniyaro’.

 
Papua new guinea provinces (numbers) 2012

Syoto:Mosipi Minato1

.1.Sifo'ay a sakowan(central)

2. Cinpo sakowan(Chimbu)

3.Ka’etipay a Takaraway pala sakowan(East Highlands)

4. Kawaliay a NiwPuriteng sakowan(East New Britain)

5. Ka’etipay a Sipik sakowan(East Sepik)

6. Enga sakowan(Enga)

7. Kihaw sakowan (Gulf)

8. Matang sakowan(Madang)

9. Manus sakowan(Manus)

10. Milen a kihaw sakowan (Milne Bay)

11. Moropi sakowan(Morobe)

12. Niw Ayelan(New Ireland)

13. Ka’amisay Oro (Oro Northern)

14. Pukenpiri Niyahsakowan (Autonomous Region of Bougainville)

 
Papua New Guinea (orthographic projection)

15. Katimolay a Takaraway pala sakowan(Southern Highlands)

16. Sa’etipay sakowan(Western)

17. Sa’etipay Takraway pala sakowan(Western Highlands)

18. Ka’etipay a NiwPuriteng sakowan(West New Britain)

19. Santaw ka’etipay Sipik sakowan (Sandaun)West Sepik.

20. Syoto Sakowan (Ntinol Capital District)

21. Hila sakowan(Hela)

22. Ciwaka sakowan(Jiwaka)

Sici(政治) mikawit

 
Huli Wigman visit Cooktown, Australia 2005

O sici no PapuwaNiwkiniya a kitakit i, o Rikec no Tapang(君主立憲) ko pido’edoan no demak,o Tapan no kitakit I, o Fafahiyan Honti no Ikiris,nikawrira, caayay ka itini ko aro’ no honti, sa toro’ hananay ko Sotok a mikowan. O misang’ to rikec no kitakit ato mamikantok to komuing a pikaykian no kitakit(Lipoing) cecayay aca,o Tapang no sifo I o Congli(總理),o kakeridan no sa’alomanay ko tamdaw I pikaykian ko cacitodong tora mamalatapang. O kiing no Lipoin I 111ko tamdaw, ilaloma’ no nini I 21 ko tamdaw to halokilac no 21 sakowan, 22 ko tamdaw ko halokilac no Syoto kamaro’an no Tata’angay sifo.


Ono sici a Tang(政黨) ira ko 40 ko kasasiromaroma a tang,ilaloma’ no nini to ci’icelay a tang o Kuominlinmon Tang, o Matayalay Tang, o Misopsopay kinairaira Tang,Masakapotay Tang,Panku Tang,Midayhyoway to Finawlan Tang, O Kalatamdaw ko Pi’arawan Tang,Matayalay Tang,Tara’ayaway Tang,PapuwaNiwkiniya Tang ato Aniniay ko ’orip Tang.

Punka ato Sowal(文化與語言) mikawit

 

Itini I PapuwaNiwkiniya cisafaway to cecay a patek ko kasasiromaroma a sowal, oni ko kaira no kasasiromaroma a punka, sa ira ko masamaamaanay a mito’eto’an, sakero, sapi’adop, riko’ radiw, ato nipatirengan a dafong. Ona kasasiromaroma a punka i, masasiroma ko sowal. O nika’orip to romi’admi’ad o niyaro’ ko pi’arawan a mawmah,cecay a niyaro’ ma’edengay a komaen ko finawlan. Oroma sa I cowa ka o kamaomah aca, ko ’orip, mi’adopay, mi’alaay to I palapalaay a tali. O mawmahay to, o mi’adopay to, o mifotingay to oya inanengay a tamdaw o kakangodoan no finawlan. Itira i salawacan no Sipik ’alo a niyaro’ i o mito’eto’ay to to’as ho a dafong, itini toya mito’eto’an a dafong mipahapinangan ko matiyaay ‘adingo no to’as.

 

O payso no PapuwaNiwkiniya I, o tolak no cekiw ko sapisanga’, mapalasawaday to i 1933miheca. Nikawrira, itira I kemoday no palapalaan a niyaro’ I,oninian ho ko kalapaysoan apinangan no tamtamdaw,o todongay o heci no punka, ano mi’ala to fafahiyan kadafo , o sainokay I o tolak no cikiw a payso. O sainokay no roma a niyaro’ o payso, o diyong,o ‘ayam. O 「sing sing」hananay a ilisin no itira I tokotokosan a niyaro, tada o kakahemekan ko kasiromaroma a cengel no ca’edong, o sapipahapinangan to ‘adongo no ‘ayam, kilang ato tokas, cikafong to ciopihay,ciriko’ to tolak no ‘a’asopen, micipoh to laway ato tatirengan, masakero, romariw to no kalaloodan tata’angay demak.ci Safulo.

Pihapinangan a Tilid(註腳) mikawit

[1] Pickell, David; Kal Müller. Between the tides: a fascinating journey among the Kamoro of New Guinea. Tuttle Publishing. 2002: 153. ISBN 978-0-7946-0072-3. ISBN 978-1-4128-1206-1.

[2] Tarmidzy Thamrin. Boven Digoel: lambang perlawanan terhadap kolonialisme. Ciscom-Cottage. 2001: 424 (印度尼西亞語).

kakafitan i papotal(外部連結) mikawit

  • (英文)巴布亞紐幾內亞政府網站
  • (英文)國家統計局 (頁面存檔備份,存於網際網路檔案館)
  • (英文)《世界概況》上有關Papua New Guinea的條目
  • (英文)開放式目錄計劃中和巴布亞紐幾內亞相關的內容
  • Papua New Guinea at UCB Libraries GovPubs
  • (英文) 維基媒體的巴布亞紐幾內亞地圖集
  • OpenStreetMap上有關巴布亞紐幾內亞的地理資訊