Tonga

Itini i polong no Satimolan Kitakit ‘odeng to o Tonga ko Hontian Kitakit. Sanosowalen no Tonga a pangangan i「Pule'anga Fakatu'i 'o Tonga; sano Ikilisenen i: Kingdom of Tonga」, o ma’alaay a ngangan i o Tonga.

Coat of arms of Tonga

Itiraay i satimolan no sa’etip no Fancalay Riyar, ilaloma’ nona kitakit iraay ko 172 riyariyaran pala, o polong no dadahal no sera i 748 sq km, o tamdaw cisafaway to mo’etep ko ‘emang(2011 miheca a misa’osi). 1875 miheca mapatireng no Hontian a kitakit taha nini, nano mikowanan no Ikilis, 1970 miheca misa’iked a tomireng tono niyah pikowan, 1999 miheca mikapot i Linhoko.

Likisi(歷史)

I ‘ayaw no 3000miheca iraay to ko nani Polinisya a tamdaw mafolaw a tayni maro’ itini i Tonga Tapu a riyariyaran pala,sa ira itini ko samatelangay a nalacolan. O mikalicay to tamina ko ‘orip no Tonga a tamdaw, itiyaho cecay a patek ko mihecaan ko pisacikacikay a tala fiyaw a riyariyaran pala o Samoa ato Fici.

1616 miheca Toi Kanokopolo hongti masofoc i saka enem miheca, no etipay a kiemelay Holan a misolapay misataminaay ci Wilian Skaten ato Yokop Lemil tangasa ka’amisay Noau Topotapo pala. I 1643 miheca, Apil Taseman (Abel Tasman) miliyaw tayra i Tonga Tapo pala a Tonga Tapo pala ato Hayapay pala, nika Ilopiya tamdaw saki palapalaan a kasasilitemoh nai 1773 tangasa 1777 mihecaan no Inkilis misolapay ci Camos Koke a singciw (misafadilan) a kinapinapina misolap.saci sowal sa ci Koke to kanatalay tamdaw malali’ayay, nawhani patopatongal to kakaenen ko Yincumin cingraan, mihamhamay cingraan. I 1797 miheca tangasa 1822 miheca, Lonton a tintosi ato Wesleyans masasiroma pipatenak to Kritokiw i Tonga, nika caay kalaheci.

1799 miheca tangasa 1852 miheca Tonga a toloay laloma’an macacefis to sakalahongti a lalomaay lalood, Toi Kanokopolo laloma’an ci Ciyoci Tawfaahaw mipaterepay tina fodfod, i Wesleyans a mitooray a pidama, i 1845 miheca malahongti, oya Ciyoci Topo saka cecay.

1797-1822miheca ira ko nani Ikilis a mipatenakay to sowal ni Yiso Kiristo,nikawrira, caay ka laheci, 1826 miheca Wesleyans miliyaw haca mipatenak, itiya to a malaheci. 1842 miheca Maliyakay siwni patireng to Tingsokiw tingtokiw, mapatireng no Mariyan a Syusi ko Tinsukyo a kyokay.

Mani 1845 tara 1893miheca,malaheci to ko patireng to Niyahay Pikowan Kitakit(獨立國家), 1863miheca palasawaden ko koli a demak(奴隸制度)，1875miheca 11folad masanga’ kono aniniay a Kinpo ato Sarikec, onini ko pito’oran a patireng to mikowanay a sifo. O honti ci Cyoci．Tutu mito’or to no Pa’oripay sa itira to koni tenak no paso’elinay to Pa’oripay. Matatilid heca ato romaroma akitakit to sakalawidangaw a kakaketonan a tilid, nika mihayi to ko Toic,Ikilis ato Amirika to mala Niyahay Pikowan Kitakit.

1643 Abel Tasman micowat tahira i Tongatapu a riyaran pala

1918miheca,malahonti ko fafahiyan a teloc ni Cyoci．Tutu ci Saloto．Tutu,o tatirengan nginra I tata’ang, o takalaw i 1.89 laya’. I sakatosa a lalood no polong no kitakit malapahicelaan no sofitay no Amirika ato Niw Cilan ko Tonga.1965miheca 12folad 15romi’ad, mapatisod no wawa ni Saloto．Tutu a malahonti. Tahira to i 2010miheca nga’ mafalic ko rikec satapang sa a ira ko kalotamdaw, a malalipoiing.

Sici(政治)

Ono Hontian kitakit ko Tonga, o malatapangay ato komuing, sahetoay o salawinasina o honti. Itini i pikaykian no kitakit toya Lipoing i sahetoay o lalomaan no honti. O tamdaw no Tonga toloay ko kasasiromaroma tireng no masakapotay,orira i o Hontian,o Kakita’an ato kalotamdaw, ona kasasiromaroma tireng caayay ka falic tahira i kapatayan, ira ko patinako, i 1980miheca o wawa no honti ci Onaay．Pahamama cifafahi to kalotamdaw akaying ,sa mapalasawad ko no hontian salawinawina a tiring. Iromatiay to ira ko tireng sarikec, nikawrira, itini I kinpo I o polong a tamdaw no Tonga malalenay sanay ko tilid.

O Honti no Tonga

O kiing no pikaykian no kitakit ono kakita’anay I sasiwa ko tamdaw, ono kalotamdaw I mo’etep cisafaw to pito ko tamdaw, nikawrira, sahetoay o sowal no honti ko pido’doan a mikayki a misanga’ to rikec.

I 2005 miheca yo tayraay ci Safulo hakasi i Tongka a mihomong, caay to ko malawidangay ko Tongka ato Taywan,pasitiraay to i Tayliku ko Tongka a kitakit.

Palapalaan(地理)

O Tonga kitakit I iraay ko sepat a palapalan, 172 ko riyariyaran pala, I laloma’ nonini I sepatay aca ho iraay ko tamdaw a maro’. Ona riyariyaran pala nani ka’amis tala timol 600km ko kakaya’, 200km ko daddhal, o cilamalay lotok kona kitakit,ityaho mafetas ko lamal no tokos maleneng ko sawaliay a pala, mowad a masadak ko sa’etipay a pala, naikoran to no cilamalay lotok malaraka to. Ona riyariyarn pala:

1.Tongatapu: o kaitiraan no syoto(首都Nukuarofa) itini,o sa tata’angay a pala makilatosa ko polong sera no kitaki.

2.’Eoa:I satimolan a pasi’eti’etip no Tongatapu to 10 km.

3.Ha’apay:I sala’amis a pasi’eti’etip no Tongatapu to150km.

Māʻuluʻulu lahi taha

4.Fafa’u:I ka’amis a sawalian no Tongatapu to 400km.

5.Niwatoputapu: I ka’ami’amis no sawalian no Tongatapu to 600km.

6.Niwafo’o:I saka’etipay no Niwatoputapu a rakarakaan pala.

Mili’etan - Tamorak(經濟-南瓜)

O sa’adihayay a tayal no Tonga I o maomahay, mifotingay ato pisalamaan no lafang. Away ko pananoman a omah, sa itira ko ka’adihay ko pipaloma to losay I hadhad.o tamdaw no Tonga I caayay ka koma’en to ciyak, nikawrira , o sota’ no Tonga I tada nga’ayay ko lahad no ciyak, mafa’ to ko haliciyakay a dipong I papipalomaen nangra ko tamdaw no Tonga,itira I kasi’enawan a romi’ami’ad, adihay ko kakoma’en no dipong a tamdaw, patatanga a misa’adihay a paloma ko ciya,1980 a mihecahecan tayni sato ko kaysya no dipong a pasifana’ to fangcay a nipipaloma a demak.

Tahanini sato mala tadatata’angay a pitokeran tono nipili’etan no Tonga ko ciyak, adihay ko ‘etan nani dipong, anini sato caay ko dipong aca ko pipa’acaan, matongal to Hanko,Congko-Tayliku ato NiwCilan, ciharateng ko sifo no Tonga, ano sacecay sa ko cecay a losay to nipili’etan I tada masakakinihay, ano kasamaan ca sato ka pi’aca ko dipong I seli’ sato ko katatiih no nipili’etan no kitakit, sa itira to ko pisaharaterateng to pitongal to sapili’etan a losay.

Tilid(文字)

Ano o kilng ko sapatinako I cecaay ko tatapangan a lamit no polong a Satimolan Finacadan, o Satimolan Sowal hananay,o lalengawan nonini I nani tiniay I Taywan a matenak, . O sowal no Tonga I o nano capa’ no Satimolan Sowal, marariniay to sowal no Hawaii,Mawli no NiwCilan,Samoa ato sowal no Tahici.

O Tilid ato Ngiha’(文字和發音)

Matiya o Yincumin no Taywan iraay ko sowal nika awaay ko tilid, o Tonga I caliw han ko tilid no Latin(o no Yincumin no Taywan o no Roma a tilid koni caliwan) , o mikedecay a ngiha’ I patongal hananay to 「’」a kunis.

O winaan a ngiha’(母音):

a  matiya no Ikilis a father

e  matiya no Ikilis a met

i  matiya no Ikilis a machine

o  matiya no Ikilis a note

u  matiya no Ikilis a tune

o wawaan a ngiha’(子音)

f  matiya no Ikilis a foot

h  matiya no Ikilis a horse

k  matiya no Ikilis a king

l  matiya no Ikilis a lead

m  matiya no Ikilis a man

n  matiya no Ikilis a nest

ng  matiya no Ikilis a singer (caay kalecad to finger )

p  matiya no Ikilis a stop

s  matiya no Ikilis a see

t  matiya no Ikilis a time

v  matiya no Ikilis a vine(away kono ’Amis a ngiha’ tonini )

fakau’a ( ’ ) mikedecay

o ngiha’(音節構造)

Cecay a ngiha’ ca ka ca kaira ko cecay a wina ngiha’. Onini ko pito’oran no cecay a sowal pinaay ko ngiha’ I hatiraay ko ka’adihay no wina a ngiha’.

Cecay a ngiha’ ‘edeng cecaay aca ko wawa a ngiha’ a mikafit. Tatiihay a pakahatatosaen ko wawa a ngiha’ a palakafit. Ng o cecayay a ngiha’ ko piso’si tonini, cowa ko pakapi’an a wawa ngiha’, orasaka ano mitilid I cecayay a ngiha’ han a mitilid.

O polong a ngiha’ 'i, o wina a ngiha’ ko milahecaay.O matiniay ko polong no Satimolan Finacadan.

O ( ’ ) mikedecay i o wawaan a ngiha’ orasaka patihien i ikor ko cecay a wina a ngiha’. ano sakingiha’ a mateli i ka’ayaw 'i,ika’ayawen no wina angiha’ a miteli.

Ano cirafas to tosa ko ngiha’ 'i, o kaletengay a ngiha’(重音) i ka’ayawen to cecay a ngiha’ no saikoray a ngiha’. Nikawrira, mito’oray to pinangan no somowalay a tamdaw a milinah.

Toloay ko kasasiromaroma no sowal:no Honti a sowal,no Kakita’an（Houʻeiki）a sowal ato no kalotamdaw a sowal.

o kafa a punka (kava culture)

O malecaday ko faco no sowal no 'Amis to nini, o polong itiraay i riyariyaran a kitakita cecaay ko wina no sowal, nika halafin to ko kacacinowas a ma'orip sa ira ko kasasiroma no sowal, nikawrira, i'ayaw no 5000 a mihecaan nani Afrika ko tamdaw maliposak i cowacowa nona cikiw, o to'as no Yincumincu i 'ayaw no 5000 ko mihecaan a tahini i Taywan a macakat, orako saka o cecaay ho ko wina no finacadan no mita ato i riyariyaran a finacadan, sa malecad ko lamit no punka ato sowal.

Tatili'an Tilid(參考文獻)

註1.「トンガ王国」『世界年鑑2016』（共同通信社、2016年）225頁。

2. トンガの聖俗二重王権構造（神聖王としてのトゥイ・トンガ王朝と首長として実権を握るトゥイ・カノクポル王朝）の構造は終焉を迎えた。

『海洋島嶼国家の原像と変貌』(編集：塩田光喜、アジア経済研究所、ISBN 4-258-04473-3、執筆：大谷裕文、「第4章 異人と国家 -トンガの場合-」、pp.147-189)

3.大谷裕文「第2章トンガ王国における新政治制度確立の意味 民主化運動の帰結とその問題点」塩田光喜 編『グローバル化とマネーの太平洋』(ジェトロ・アジア経済研究所 調査研究報告書) 2012年3月